Ανακατασκευές του Εδάφους: Σχεδιάζοντας τον Αστικό Δημόσιο Χώρο

ή

Το Τοπίο ως Συμβιωτική Υποδομή της πόλης

Ο αστικός δημόσιος χώρος είναι ένα πεδίο όπου το κοινωνικό σώμα μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα.

Ένα πεδίο συνύπαρξης του ΕΣΩ και του ΕΞΩ, των ανθρωπογενών και μη ανθρώπινων διεργασιών [βιοτικών και αβιοτικών].

Το μάθημα διερευνά το σχεδιασμό του δημόσιου χώρου ως μέσου για την αναζωογόνηση των οικοσυστημάτων του αστικού τοπίου, δημιουργώντας τοπία συμβίωσης μεταξύ των μελών της κοινωνίας και διαφορετικών όντων. Επιδιώκεται ο σχεδιασμός τοπίων διαχρονικών, όπου το παρόν συναντά τα αρχαιολογικά ίχνη της πόλης, προσβάσιμα σε όλους/όλες, που αντιμετωπίζον τα νέα δεδομένα της κλιματικής κρίσης.  .

Αυτό το μάθημα έχει ως στόχο να ανατρέψει την εσφαλμένη εντύπωση ότι η αρχιτεκτονική παιδεία αφορά κυρίως το σχεδιασμό κτιριακών κελυφών: στην πραγματικότητα το αστικό τοπίο μπορεί να αποτελέσει ένα βέλτιστο πεδίο αρχιτεκτονικής έρευνας και έκφρασης.

Συχνά ο υπαίθριος δημόσιος αστικός χώρος αντιμετωπίζεται ως ένα υπολειμματικό κενό μεταξύ των κτιρίων, χωρίς δική του υπόσταση. Ως απόρροια αυτού του μαθήματος οι φοιτητές αναμένεται  να αποκτήσουν επίγνωση της ανάγκης για συνεκτικό σχεδιασμό του υπαίθριου δημόσιου χώρου της πόλης.

Επίσης αναμένεται να αποκτήσουν εξοικείιωση με τα επίπεδα συνθετότητας του αστικού δημόσιου χώρου. Ο υπαίθριος δημόσιος αστικός χώρος να σχεδιάζεται λαμβάνοντας υπ'όψη την συνολική κλίμακα της πόλης, την δυνάμει διασύνδεση των δικτύων των αστικών δημόσιων χώρων, την ιστορική/αρχαιολογική διάσταση της πόλης, την επίδραση των καθημερινών καιρικών συνθηκών και την κλιματική κρίση.

Με την ολοκλήρωση του μαθήματος οι  φοιτητές και φοιτήτριες αναμένεται να αναπτύξουν στο βαθμό που θα εργαστούν, ευχέρεια στις παρακάτω γνωσιακές ενότητες/κλειδιά:

•       [ΤΟ ΖΩΟΓΟΝΟ 'ΚΕΝΟ' ΣΤΟ ΣΩΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ]:  κατανοώντας τον αστικό δημόσιο χώρο ως ένα ενιαίο πεδίο, αναπόσπαστο τμήμα του αστικού ιστού.   Αντιλαμβανόμενες/οι/@ πως μέσα από τον σχεδιασμό των αστικών δημόσιων χώρων  ως ‘αστικά τοπία-οικοσυστήματα’ μπορούν να προσφερθούν στους κατοίκους των πόλεων οφέλη [Ecosystem Services] που ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός δύναται να προστατεύσει ή/και να ενισχύσει.

•      [ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ μαζί με τον ΧΡΟΝΟ]:  προσεγγίζοντας συνθετικά τον αστικό δημόσιο χώρο ως σύστημα που διαρκώς μεταβάλλεται μέσα στον ρέοντα χρόνο.  Αφενός εμβαθύνοντας στα ιστορικά/πολιτισμικά ίχνη που αναποτέθηκαν στο αστικό τοπίο. Αφετέρου παρατηρώντας χρονικά εκφρασμένες διεργασίες όπως τον κύκλο του νερού στο αστικό περιβάλλον, τον κύκλο των εποχών μέσα στην πόλη, αλλά και τους μηχανισμούς της διάβρωσης που εγγράφονται στην ύλη. Κατά τρίτον ανταποκρινόμενοι με τον σχεδιασμό τους στις επικρατούσες συνθήκες κλιματικής κρίσης.

•    [ ΣΥΝΘΕΣΗ του ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ως ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗΣ]:  συνειδητοποιώντας πως ο σχεδιασμός του δημόσιου χώρου οφείλει να περικλείει κοινωνικό σύνολο: εμπεριέχοντας τις καθημερινές πρακτικές των περιοίκων, τις πορείες των διερχόμενων, εκφράζοντας την πολυσχιδή ιστορική του διάσταση και ενισχύοντας τα αστικά οικοσυστήματα, απευθυνόμενος σε περίοικους , υπερτοπικούς επισκέπτες, χλωρίδα και πανίδα. Οι φοιτητές θα μπορέσουν να αντιληφθούν την σημασία των ορίων στο αστικό τοπίο, και να σκεφτούν πάνω σε τρόπους οικειοποίησης τους: με άρση των εμποδίων και των αποκλεισμών, σχεδιάζοντας προς όφελος ενός προσβάσιμου αστικού τοπίου.

•     [ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ για την αντιμετώπιση της ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ]:  μυούμενοι σε σύγχρονες μεθοδολογίες σχεδιασμού για την προσαρμογή των αστικών τοπίων στην κλιματική αλλαγή, όπως:  «λύσεις βασισμένες στη ‘Φύση’» [NatureBasedSolutions] ,  «πράσινες & κυανές υποδομές» [ green & blue infrastructure]. Οι φοιτητές αρχιτεκτονικής θα αντιληφθούν πως ως αρχιτέκτονες μπορούν να συμβάλλουν στην προσαρμογή των πόλεων στην κλιματική αλλαγή μέσω του επιστημονικά καταρτισμένου σχεδιασμού του αστικού δημόσιου χώρου, διερευνώντας καινοτόμους τρόπους αρχιτεκτονικού σχεδιασμού του   του δημόσιου χώρου.

Ο δημόσιος χώρος της πόλης είναι πεδίο αλληλεπίδρασης μέσα στον χρόνο διεργασιών που σχετίζονται με  κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις, με τα έμβια όντα, την οργανική και ανόργανη  ύλη.

Ο Δημόσιος χώρος αντιμετωπίζεται ως πεδίο συνύπαρξης, περιοχή γεφύρωσης των αντιθέσεων.  Ξεπερνώντας  την λογική των αντιθέτων, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός είναι απόρροια μια ταλάντωσης μεταξύ του  ‘ΕΣΩ’ και του ‘ΕΞΩ’. Αντιλαμβανόμαστε το συνεχές μεταξύ των έννοών ‘ΦΥΣΗ’ και ‘ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ’. Η σύμμειξη των πρώην αντιθέτων κινητοποιεί τον σχεδιασμό.

Η περιοχή που επιλέγεται είναι κομβική για το αστικό τοπίο, μα ο σημερινός της σχεδιασμός της δεν το εκφράζει. Εστιάζουμε στην περιοχή που περικλείεται από τις οδούς Λαμπράκη, Ζάχου, Βότση, Λαχανά, που συμπεριλαμβλανει τον Κραυσίδωνα, την δυτική παρειά του Κάστρου Παλιαών Βόλου, αλλά και στον ίδιο τον αστικό ιστό του Κάστρου Παλαιών. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από την παρουσία ενός ‘φυσικού’  δυναμικού στοιχείου, τον Χείμαρρο Κραυσίδωνα, πού μας είναι οικείος [καθώς παρακάτω ρέει δίπλα από το ΤΑΜ_ΠΘ.]   Στην περιοχή που προσεγγίζουμε σχεδιαστικά ο χείμαρρος πλησιάζοντας το Δυτικό μέρος της οχύρωσης  του Κάστρου των Παλαιών του Βόλου, μαρτυρά την διαχρονική συμβιωτική τους σχέση.

Στην προσέγγιση αυτή μεγάλη σημασία έχει το εννοιολογικό δίπολο ‘εντός πόλης’-‘εκτός πόλης’ ή ‘εντός των τειχών’ και ‘εκτός των τειχών’.  Η έννοια του ορίου αφορά  τόσο στο τείχος-μνημείο ως οχυρωματικό όριο, όσο και στον χείμαρρο ως ροή-όριο: στην θέση των σημερινών αδιάβατων  ορίων σχεδιάζουμε τοπία συνύπαρξης.

Λέξη κλειδί είναι η 'ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ' : σε ποιο βαθμό αυτή η συνύπαρξη άστεως και φυσικών δυναμικών αφενός, αφετέρου καθημερινότητας και ιστορίας, μπορεί να ενορχηστρωθεί, αποτελώντας αντικείμενο Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού;

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ

►ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ / ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ

Ο ενσυνείδητος σχεδιασμός του αστικού δημόσιου χώρου όχι ως αποσπάσματος ή θραύσματος, αλλά ως μέρους του ενιαίου σώματος της πόλης καλλιεργείται στο μάθημα μέσω εμπειρικών προσεγγίσεων του αστικού τοπίου,  επιτόπιες ομαδικές εξορμήσεις και περιηγητικές διαλέξεις. Στα παλίσια του μαθήματος προγραμματίζονται να γίνου τουλάχιστον τρεις ομαδικές περιηγήσεις στην ευρύτερη περιοχή ενδιαφέροντος, οι οποίες αποτελούν το έναυσμα των εμπειρικών χαρτογραφήσεων και τροφοδοτούν τις συνθετικές προσεγγίσεις. Οι χάρτες θα δουλευτούν ατομικά και ομαδικά, αυτόνομα αλλά και στην αίθουσα διδασκαλίας στα πλαίσια του μαθήματος.

►ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Μέσω διαλέξεων θα διερευνητθούν και θα συζητηθούν με τις/τους φοιτητήτριες/φοιτητές θέματα που άπτονται:

 -της βιοποικιλότητας των χειμάρρων ως ‘οικοδιαδρόμων’ στο αστικό τοπίο, στον στρατηγικό σχεδιασμό στα πλαίσια υδρολογικής λεκάνης.

-διεθνών και εγχώριων παραδειγμάτων που αφορούν στην ενεργοποίηση της σχέσης των πολιτών-κατοίκων με  αστικούς  χειμάρρους, αστικά ποτάμια, τον δημόσιο χώρο εν γένει.

- των ωφελειών από τις παροχές των οικοσυστημάτων [Ecosystem Services] στοις κατοίκους των πόλεων.

-στρατηγικών προσαρμογής στη κλιματική αλλαγή, μέσα από διεθνή υλοποιημένα παραδείγματα και μέσα από επιστημονικά άρθρα τα οποία διατίθενται μέσω eclass, προκειμένου οι φοιτητές να μυηθούν σε τρόπους αξιοποίησης των όμβριων υδάτων μέσα από ‘δίκτυα κυανών και πράσινων υποδομών’.

- της οπτικής της ‘αρχαιολογίας του τοπίου’ μέσα από τους στόχους ενεργής συνύπαρξης του πολιτιστικού αποθέματος με τους πολίτες, που θέτουν οι κατευθύνσεις συμπεριληπτικότητας για τα ‘Ιστορικά Αστικά Τοπία’ [HUR] της UNESCO.

- τους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης [SDGs] και την διερεύνηση των δυνατοτήτων που δίνονται μέσα από τον σχεδιασμό του αστικού δημόσιου χώρου για την επίτευξή τους.

► Η επεξεργασία των φοιτητικών συνθετικών θεμάτων βέλτιστα χρειάζεται για να εκτυλιχθεί μία σταδιακή ανάπτυξη καθ’ όλη τη διάρκεια του εξαμήνου.

► Εκτός από την Τελική Παρουσίαση που θα γίνει ενώπιον προσκεκλημένου κριτή, θα γίνει άλλη  μία ενδιάμεση παρουσίαση  [InterimCrit] μέσα στο εξάμηνο, στην οποία η παρουσίαση της εξέλιξης της εργασίας είναι υποχρεωτική για όλους τους φοιτητές και όλες τις φοιτήτριες που θέλουν να ολοκληρώσουν το μάθημα.

Παραδοτέα:

■ ως θεμέλιο της συνθετικής διαδικασίας λαμβάνεται η χαρτογραφική απόδοση της εμπειρικής-αυθόρμητης αρχικά, και αναλυτικής ύστερα προσέγγισης της περιοχής από κάθε φοιτητική ομάδα. Η χαρτογραφική διαδικασία ξεκινάει από επιτόπιες εξορμήσεις εμπειρικής-αυθόρμητης χαρτογράφησης που θα κάνουμε ομαδικά όλοι μαζί.  Η χαρτογραφική διαδικασία περιλαμβάνει: αρχικά την δημιουργία εκφραστικών διαγραμμάτων-χαρτών, που καταγράφουν το τοπίο μέσα από τα αισθητήριά μας [κίνηση-στάση, ακοή, θέαση, όσφρηση,...] αλλά σημειώνουν και τα στοιχεία που αυθόρμητα κινούν το ενδιαφέρον μας στο αστικό τοπίο . Στη συνέχεια από την οργάνωση των συλλεγμένων στοιχείων και την συσχέτισή τους με το υπόβαθρο της περιοχής μελέτης, θα προκύψει το πρώτο βήμα του συνθετικού σχεδιασμού.  Αποτελούν έτσι οι χάρτες αυτοί υπόβαθρο και 'συγκείμενο'-context της συνθετικής διαδικασίας. [Οι εμπειρικοί  χάρτες  βαθμολογούνται με 20%της βαρύτητας αξιολόγησης, ως ανεξάρτητα παραδοτέα στο τέλος του εξαμήνου.]

■ Η έμφαση θα δοθεί στον αστικό σχεδιασμό του υπαίθριου δημόσιου χώρου [υπό κλίμακες 1:500 , 1:200, έως 1:100 για μικρότερα τιμήματα], της περιοχής στην οποία θα επικεντρωθεί ο συνθετικός σχεδιασμός του αστικού τοπίου, η οποία συνδέει τον Κραυσίδωνα με την δυτική πλευρά του Κάστρου Παλαιών Βόλου αλλά και την πόλη εντός των τειχών [60% της βαρύτητας αξιολόγησης].

■ Η ένταξη των προτάσεων με το ευρύτερο αστικό τοπίο θα σχεδιαστεί αφαιρετικά, σε επίπεδο προθέσεων-στόχων. Ως ευρύτερο αστικό τοπίο ορίζουμε την περιοχή που ορίζεται μεταξύ του Κραυσίδωνα και των Σιδηροδρομικών τροχιών και την οδό Λαμπράκη. Ενδεικτικά οι κλίμακες σχεδιασμού είναι 1:5.000 έως 1:2000 [10% της βαρύτητας αξιολόγησης].

■ Τέλος για ορισμένα χαρακτηριστικά σημεία-κλειδιά της κάθε πρότασης, θα ζητείται από τις ομάδες σχεδιασμός σε κλίμακες 1:50 ή 1:20 [10% της βαρύτητας αξιολόγησης].

►Μέσα στο εξάμηνο θα δοθούν διαλέξεις [από την διδάσκουσα και προσκεκλημένες/ους ομιλήτριες/ομιλητές]  και η παρακολούθησή τους είναι επιθυμητή, καθώς θα δώσει στις φοιτήτριες και στους φοιτητές εργαλεία και εναύσματα για να προχωρήσουν τις εργασίες τους. Επίσης ζητούμενο είναι με έναυσμα τις διαλέξεις αυτές  να ακολουθήσουν συζητήσεις ανάμεσα σε όλους/όλες τους παρόντες/παρούσες, γιατί ο αστικός δημόσιος χώρος και η εξέλιξή του είναι ένα θέμα που μας αφορά όλες και όλους: ως αρχιτέκτονες μα και ως κατοίκους πόλεων

[διαβάζεται/παρακολουθείται και συζητείται/διατίθεται στο μάθημα]

κείμενα:

CORBOZ A. (1983): The Land as Palimpsest. In: Diogenes #121, pp12-34

OUREDNIK A. (2014): The Impossible Here. In: espacetemps.net, Works. www.espacetemps.net/en/articles/the-impossible-here/

Τεντοκάλη Β. (2012): Ο Τρόμος του Pascal. στο: Κωνσταντόπουλος Η. [επιμ] Η σημασία της φιλοσοφίας στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση. Αθήνα: ϊδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχαλή σσ. 360-371

βίντεο:

EASTERLING K. (2107): Medium Design. [llecture] Strelka Institute/ИнститутСтрелка

CAMPS-CALVET M., LANGEMEYER J., CALVET-MIR L., GOMEZ-BAGGETHUN E. (2016): Ecosystem services provided by urban gardens in Barcelona, Spain: Insights for policy and planning. Environmental Science & Policy, vol. 62(C), DOI: 10.1016/j.envsci.2016.01.007, p. 14- 23.

CAPUTO P., FERRARI S., ZAGARELLA F. (2020]: Urban Renovation: An Opportunity for Economic Development, Environmental Improvement, and Social Redemption. In DELLA TORRE, S., CATTANEO S., LENZI C., ZANELLI A. [eds] Regeneration of the Built Environment from a Circular Economy Perspective. Springer Open / Fondazione Politecnico di Milano, ISBN 978-3-030-33256-3, p. 125-136.

GIROT C., WOLFS. (2010): Blicklandschaften / Landscapevideo –landscape in movement.

Cadrages. III. Zurich: D-Arch, ETH.Z HALL C.A.S.[2019]:Urban Ecology from a Biophysical and Systems Perspective. Στο: Hall H.P., Balogh S.B. [eds] Understanding Urban Ecology. An Interdisciplinary Systems Approach.. Springer [Springer nature Switzerland] pp 27-57

KIRCHHOFF, T [2019]: Abandoning the concept of cultural ecosystem services, or against natural-scientific imperialism. BioScience, Vol. 69(3), doi: https://doi.org/ 10.1093/biosci/biz007, p. 220– 227

LATOUR B. (2011): Waiting for Gaia. Composing the common world through arts and politics. /a lecture at the French Institute, London./ www.bruno-latour.fr/article

 LEWIS, M., J., J., SHAVER E., BLACKBOURN, S., LEAHY, A., SEYB, R., SIMOCK, R., WIHONGI, P., SIDES, E., & COSTE, C. (2015). Water sensitive design for stormwater. Auckland Council Guideline Document GD2015/004. Prepared by Boffa Miskell for Auckland Council.

MC HARG I. (1992): Design with Nature. New York: natural History Press / John Wiley and Sons.

MUSSINELLI E., TARTAGLIA A. , FANZINI D., RIVA R. , CERATI D., CASTALDO C.[2020] : The Technological Project for the Enhancement of Rural Heritage. In DELLA TORRE, S., CATTANEO S., LENZI C., ZANELLI A. [eds] Regeneration of the Built Environment from a Circular Economy Perspective. Springer Open / Fondazione Politecnico di Milano, ISBN 978-3-030-33256-3, p. 59-68.

REDFORD K. H. ,ADAMS W. M. [2009]:Payment for ecosystem services and the challenge of saving nature. Conservation Biology Vol. 23(4), https://doi.org/10.1111/j.1523- 1739.2009.01271.x, p.785–787 RINALDI M. et.al. [2015]: Methods, models, tools to assess the hydromorphology of rivers - Part 2 /Thematic Annexes on monitoring indicators and models /D6.2 Part 2 funded by the European Commission within the 7th Framework Programme (2007 – 2013)

SCHAICH H., BIELING C., PLIENIGER T. (2010): Linking Ecosystem Services with Cultural Landscape Research, Gaia, Vol.19(4) p. 26 – 277

SECCHI B. [2012]: Palinsesti Infrastrutturali. In FERLENGA Alberto [ed] L’ Architettura del Mondo. Mobilita, Nuovi Paesaggi. Milano: La Triennale Di Milano, Editrice Compositori. pp. 176-181

STOKMANN A.. On Designing Infrastructure Systems as Landscape. In GIROT Chistophe, FREYTAG Anette, KIRCHENGAST Albert, RICHTER Dunja [eds] Topology / Landscript 3. Jovis Publishers, Berlin 2013, ISBN 978-3-86859-212-2, p. 285-311.

ΣΤΕΦΑΝΟΥ Ι. (1984): Σημειώσεις Πολεοδομικής Σύνθεσης. Πολεοδομική Προσέγγιση. Αθήνα: ΕΜΠ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Εκδόσεις Τομέα Πόλη και Κοινωνικές Πρακτικές.

ΤΣΕΡΒΕΝΗ Ι. (2012): Το δικαίωμα των παιδιών με αναπηρία στο παιχνίδι/ διαμορφώνοντας αρχές σχεδιασμού για τους χώρους παιχνιδιού. Αθήνα: Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, μεταδιδακτορική έρευνα

ΧΑΣΤΑΟΓΛΟΥ Β. [2007]: Βόλος, Το πορτραίτο της Πόλης, από τον 19ο έως σήμερα. Βόλος: Δημοτικό Κέντρο ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου.

Ελαστική ανθεκτικότητα προσαρμοσμένη στην κλιματική κρίση [resilience adapted to climate crisis] Λύσεις βασισμένες στη 'Φύση' [ Nature Based Solutions] Αρχαιολογία του τοπίου [Land