Τις τελευταίες δεκαετίες εξετάζεται συστηματικά η συμβολή της αρχιτεκτονικής στην καθιέρωση κυρίαρχων μοντέλων ανάπτυξης τα οποία όχι μόνο ενισχύουν κοινωνικές ιεραρχίες και ανισότητες αλλά οι επιπτώσεις τους γίνονται καθημερινά ορατές στην αλλαγή του κλίματος καθώς κατανέμονται ασύμμετρα στους πιο ευάλωτους πληθυσμούς σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο. Παράλληλα εύρος θεωρητικών προσεγγίσεων αναζητούν τρόπους με τους οποίους η αρχιτεκτονική μπορεί να καλλιεργήσει εναλλακτικά πρότυπα σχεδιασμού, κατασκευής και παραγωγής του χώρου. Όχι μόνο για να αμφισβητηθούν συνεχιζόμενες μορφές εκμετάλλευσης αλλά και να καλλιεργηθούν αρχιτεκτονικές «φροντίδας» ανθρώπων και περιβάλλοντος προς μια κατεύθυνση αντιμετώπισης των οικολογικών κρίσεων της εποχής μας.    

Ο διευρυμένος ορισμός της «φροντίδας»
Η έννοια της φροντίδας συνδέεται παραδοσιακά με υπηρεσίες που προσφέρονται στο πλαίσιο κρατικών πολιτικών πρόνοιας (π.χ. νοσοκομεία, οίκοι ευγηρίας, παιδικοί σταθμοί) ή με πρακτικές φροντίδας στο πλαίσιο της οικογένειας οι οποίες έχουν ταυτιστεί κυρίως με την απλήρωτη γυναικεία οικιακή εργασία ή πιο πρόσφατα με την φτηνή, συχνά άτυπη, εργασία μεταναστριών. Το ζήτημα της φροντίδας αναδείχθηκε από τα φεμινιστικά κινήματα ήδη από τη δεκαετία του 1970. Επανήλθε όμως δυναμικά στη συζήτηση πιο πρόσφατα--και στην Ελλάδα--στο πλαίσιο μελέτης της παγκοσμιοποίησης και της μετανάστευσης και των κοινωνικών/οικονομικών αλλαγών που έφερε ο περιορισμός των προνοιακών πολιτικών, η γενίκευση επισφαλών συνθηκών εργασίας από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές διαχείρισης της πρόσφατης οικονομικής κρίσης (Βαίου 2013).

Πηγαίνοντας πέρα από τη συμβατική κατανόηση του όρου, το μάθημα υιοθετεί το διευρυμένο ορισμό που αποδίδουν στην έννοια της φροντίδας σύγχρονες φεμινιστικές προσεγγίσεις όπως συμπυκνώνεται στο πιο κάτω απόσπασμα από τις Berenice Fisher και Joan Tronto:

Σε γενικό επίπεδο, προτείνουμε η φροντίδα να θεωρηθεί ως μια δραστηριότητα του είδους μας που περιλαμβάνει ό,τι κάνουμε για να συντηρούμε, διατηρούμε, και επισκευάζουμε τον ‘κόσμο’ μας έτσι ώστε να ζούμε σε αυτόν όσο καλύτερα γίνεται. Αυτό περιλαμβάνει τα σώματά μας, τους εαυτούς μας, και το περιβάλλον μας, όλα εκ των οποίων αναζητούμε να συνυφάνουμε σε ένα σύνθετο, δίκτυο διατήρησης της ζωής. ("Toward a Feminist Theory of Caring", 1990)

Αντλεί ακόμα από πρόσφατες επεξεργασίες της έννοιας της φροντίδας στο πεδίο της αρχιτεκτονικής θεωρίας στο πλαίσιο αναζήτησης μιας εναλλακτικής ηθικής/πολιτικής στάσης απέναντι στις κοινωνικές και οικολογικές προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Eπανεξετάζεται ο ρόλος της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού στη διασταύρωση εναλλακτικών πρακτικών φροντίδας, οικονομίας, οικολογίας, και εργασίας (Fitz and Krasny 2019). Και διερευνάται η συμβολή της αρχιτεκτονικής στην ενίσχυση συλλογικών δράσεων, δικτύων αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας, πρακτικών διαχείρισης κοινών και χωρικές πολιτικές με στόχους για κοινωνική και περιβαλλοντική δικαιοσύνη.   

Αρχιτεκτονικές της φροντίδας: Επανάχρηση Βιομηχανικών Κτιρίων στο Βόλο

Οι σύγχρονες προσεγγίσεις της «φροντίδας» θα αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για τους θεωρητικούς/σχεδιαστικούς πειραματισμούς που θα επιχειρήσει το μάθημα στην πόλη του Βόλου με επίκεντρο σημαντικά, ανενεργά βιομηχανικά κτίρια όπως η «Κίτρινη Αποθήκη» (1926-30), η Καπναποθήκη Αδαμόπουλου (1925-1930) μεταξύ των οδών Ορφανοτροφείου και Κουντουριώτου και το πρώην εργοστάσιο «Μεφσούτ» (1920-1940) στην οδό Πολυμέρη.

Πέραν της ανάδειξης των σημαντικών ιστοριών που συνδέονται με τα πιο πάνω κτίρια όπως της εκβιομηχάνισης, της προσφυγικής εγκατάστασης, του εργατικού κινήματος, ή και σημαντικών ιστορικών επεισοδίων που τα σημάδεψαν, το μάθημα προσεγγίζει τα κτίρια ως κρίσιμες υποδομές στο κέντρο πόλης με πολλαπλές δυνατότητες ενίσχυσης της αστικής βιωσιμότητας και της κοινωνικής πολυσυλλεκτικότητας. Το εγχείρημα επανάχρησής των κτιρίων στοχεύει στη διερεύνηση πλέγματος σχεδιαστικών πειραματισμών με προγράμματα και υλικότητες στη γενική κατεύθυνση αρχιτεκτονικών της «φροντίδας»:

• φροντίδα μέσα από τη διατήρηση και επανάχρηση του κτισμένου
• φροντίδα για ευάλωτες κοινωνικές ομάδες μέσα από την ενίσχυση υφιστάμενων αλλά και προτάσεις νέων πρακτικών και κοινοτήτων φροντίδας
• φροντίδα για το περιβάλλον μέσα από τη μέριμνα για κατασκευές με μειωμένο οικολογικό/ενεργειακό αποτύπωμα

[, Κατανόηση, Αξιολόγηση]

Το μάθημα προσεγγίζει τις «αρχιτεκτονικές της φροντίδας» μέσα από το συνδυασμό θεωρητικών προσεγγίσεων και εργαλείων σχεδιασμού. Αξιοποιεί την βιωματική και πρακτική (hands-on) κουλτούρα των μαθημάτων αρχιτεκτονικής σύνθεσης για να οξύνει την κριτική σκέψη, ατομικές και συλλογικές δεξιότητες μέσα από τη συνεργασία και το διάλογο. Με την ολοκλήρωση του μαθήματος φοιτήτριες και φοιτητές αναμένεται να:

• Έχουν έρθει σε επαφή με σύγχρονες/καινοτόμες διεπιστημονικές θεωρητικές προσεγγίσεις στο πεδίο της αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής και τη κρισιμότητα τους στη αρχιτεκτονική εκπαίδευση.
• Έχουν πειραματιστεί με τη χρήση διαφορετικών ερευνητικών μεθόδων (π.χ. βιβλιογραφική μελέτη, επιτόπιες καταγραφές, διαδικτυακή έρευνα, συγγραφή κειμένου) σε συνδυασμό με σχεδιαστικά εργαλεία τα οποία αξιοποιούνται με αναλυτική διάθεση (διαγράμματα, χαρτογραφήσεις κλπ.) αλλά και ως μέσα επεξεργασίας και αναπαράστασης χωρικών διατάξεων, αρχιτεκτονικών μορφών και υλικοτήτων.
• Έχουν κατανοήσει τις κοινωνικές και οικολογικές διαστάσεις του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και προσεγγίσει πρακτικές επανάχρησης κτιρίων και εναλλακτικά πρότυπα σχεδιασμού, κατασκευής και οικονομίας.
• Έχουν κατανοήσει τη σημασία του διαλόγου μεταξύ θεωρίας και σχεδιασμού αλλά και μεταξύ ακαδημαϊκού χώρου και της κοινωνικής πραγματικότητας.
• Έχουν οξύνει δεξιότητες επικοινωνίας μέσα από τη συνεργασία και το διάλογο εντός του μαθήματος και στην επαφή τους με προσκεκλημένους ομιλητές/τριες και με εκπροσώπους φορέων και κοινωνικών ομάδων κατά τη διάρκεια προγραμματισμένων επισκέψεων
• Έχουν κατανοήσει τη σημασία της θεωρητικής αντίληψης στην ευρύτερη διαπαιδαγώγηση του αρχιτέκτονα αλλά και τις ευθύνες του επαγγέλματος απέναντι στις κοινωνικές ανισότητες και περιβαλλοντικές κρίσεις της εποχής.  

Το μάθημα θα αναπτυχθεί σε δύο διακριτές, αλληλοτροφοδοτούμενες κατευθύνσεις που ταυτίζονται με στάδια επεξεργασίας των φοιτητικών εργασιών και καθορισμένες παρουσιάσεις/παραδοτέα:

Α. Στο πρώτο στάδιο θα αναπτυχθούν κτιριολογικά προγράμματα μικτών χρήσεων με κύριο στόχο τη την δημιουργία ενός κέντρου «φροντίδας» γειτονιάς στην πόλη του Βόλου το οποίο κάθε εργασία καλείται να περιγράψει και να διαμορφώσει. Ο συνδυασμός χρήσεων, το κτιριολογικό πρόγραμμα και η ταυτότητα του κέντρου μπορούν να αντλήσουν από υφιστάμενες θεσμικές δομές και άλλες οργανωμένες ή άτυπες πρακτικέςφροντίδας που έχουν βάση την πόλη του Βόλου και μπορούν να καλύπτουν ένα εύρος περιπτώσεων: από αρχειακούς φορείς, ομάδες προφορικής ιστορίας, μέχρι κοινωνικά/περιβαλλοντικά κινήματα και συλλογικότητες.

Ενθαρρύνονται ακόμα διερευνήσεις εναλλακτικών (και υποθετικών) πρακτικών φροντίδας που αντλούν από την ιδιαίτερη ιστορία, γεωγραφία, οικονομία του Βόλου και της Θεσσαλίας ευρύτερα. Τα προγράμματα που θα αναπτυχθούν καλούνται να αναδείξουν την ορατότητα ευάλωτων αλλά και διαφορετικών κοινωνικών ομάδων στην πόλη αλλά και να προβλέψουν στις προτάσεις τους τρόπους εξυπηρέτησης εργαζομένων, επισκεπτών αλλά και την προσέλκυση ευρύτερων κοινών.

Β. Στο δεύτερο στάδιο θα διερευνηθούν οι δυνατότητες ήπιων και στοχευμένων παρεμβάσεων στην υλική δομή των βιομηχανικών κτιρίων μέσα από την χρήση εναλλακτικών υλικών με χαμηλό οικολογικό αποτύπωμα (π.χ. επαναχρησιμοποιούμενα υλικά ή υλικά που παράγονται σε τοπικές μονάδες εντός Θεσσαλίας και εντός Ελλάδος κ.ά). Η έμφαση στην υλικότητα των νέων παρεμβάσεων αποτελεί κρίσιμη παράμετρο της επανάχρησης των κτιρίων, του προσδιορισμού της αστικής ταυτότητας των νέων χρήσεων και του μελλοντικού ρόλου του επαναχρησιμοποιημένων κτιρίων στην γειτονιά και στην ευρύτερη πόλη. Σχεδιάζοντας με τα υλικά κατά νου, στόχος είναι να προσδιοριστεί:

• Η υλικότητα/ατμόσφαιρα των νέων χρήσεων και η σχέση τους με τις υφιστάμενες υλικότητες των ιστορικών κτιρίων αλλά και του ευρύτερου περιβάλλοντος.
• Η υλική μορφή των επεκτάσεων οι οποίες θα επιτρέψουν αφενός την εξυπηρέτηση των νέων χρήσεων αλλά και θα ενισχύσουν την εσωτερική κυκλοφορία και πρόσβαση προσώπων και αντικειμένων από και προς το κτίριο.
• Η διερεύνηση επεκτάσεων και προσθηκών όχι μόνο για λειτουργικούς λόγους αλλά και για τον προσδιορισμό της μελλοντικής αρχιτεκτονικής και αστικής τους ταυτότητας.

Τέλος, ο πειραματισμός με εναλλακτικά υλικά χαμηλού οικολογικού αποτυπώματος επιτρέπει να προβληματιστούμε για τον κρίσιμο ρόλο του αρχιτεκτονικής στην αλλαγή της κουλτούρας του σχεδιασμού, κατασκευής και οικονομίας προσανατολισμένης στο δραστικό περιορισμό ενεργοβόρων διαδικασιών εξόρυξης, χρήσης και μεταφοράς υλικών κατά μήκος του πλανήτη. 

Σε άμεση σύνδεση με τις κατευθύνσεις του μαθήματος συμβάλλουν:   

Κώστας Σαράντης (Αρχιτέκτονας ΑΠΘ, ΜΔΕ ΕΜΠ)
Μεταξία Μαρκάκη (Αρχιτεκτόνισσα ΕΜΠ, Υποψήφια διδακτόρισσα ETH Zurich)
Δήμητρα Σιατίτσα (Δρ.Πολεοδομίας ΕΜΠ, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια Πανεπιστήμιο Κρήτης)

Οι φοιτητικές εργασίες αξιολογούνται με βάση τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους και στο μέτρο της συστηματική τους επεξεργασίας κατά τη διάρκεια του εξαμήνου. Η αξιολόγηση βασίζεται στην ενεργή συμμετοχή των φοιτητών και φοιτητριών σε ένα εντατικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα που περιλαμβάνει σύντομες διαλέξεις, προσκεκλημένες ομιλίες, επισκέψεις και επαφή με φορείς και κοινωνικές ομάδες, συζητήσεις και καθορισμένα στάδια επεξεργασίας και ενδιάμεσων παραδόσεων. Ο τελικός βαθμός δεν αντανακλά μόνο το τελικό αποτέλεσμα αλλά προϋποθέτει και περιλαμβάνει τη συμμετοχή σε προγραμματισμένες παρουσιάσεις και ενδιάμεσα παραδοτέα (θα δοθούν αναλυτικές οδηγίες).

Τα κριτήρια αξιολόγησης των φοιτητών εργασιών περιλαμβάνουν:

• Δημιουργική εμπλοκή με τα ερωτήματα/προβληματισμούς και εργαλεία του μαθήματος τόσο στα επιμέρους στάδια ανάλυσης/επεξεργασίας των εργασιών όσο και στην τελική φάση της ολοκλήρωσης/παράδοσης.
• Η ερευνητική και πειραματική διάθεση για τη διαμόρφωση πρωτότυπων και τεκμηριωμένων σχεδιαστικών προτάσεων.
• Η ποιοτική διαχείριση των διαφορετικών μέσων επικοινωνίας/παρουσίασης τόσο ως προς το σκέλος της αναλυτικής περιγραφής (κείμενα, διαγράμματα κλπ.) όσο και προς την σχεδιαστική επεξεργασία/αναπαράσταση (αρχιτεκτονικές αναπαραστάσεις, μακέτες κλπ.)  

Fitz, A. Krasn E. and Architekturzentrum Wien (eds.), 2019. Critical Care: Architecture and Urbanism for a Broken Planet, Vienna: Architekturzentrum Wien; Cambridge, MA: MIT Press. (eclass)

Chatzidakis, Andreas, Jamie Hakim, Jo Litter, and Catherine Rottenberg. 2022. Το Mανιφέστο της Φροντίδας: Η Πολιτική της Αλληλεξάρτησης. Θεσσαλονίκη: Ρόπη. (eclass)  

Material Culture. 2022. Material Reform: Building for a Post-Carbon Future. First ed. London: MACK.

Dzierżawska, Z., & Malterre-Barthes, C. 2022. Graphic Novel: A Global Moratorium on New Construction, Architectural Review. Ανάκτηση 21 Φεβρουαρίου 2022, https://www.architectural-review.com/essays/graphic-novel-a-global-moratorium-on-new-construction

Graham S. and Thrift N. 2007. Out of order: Understanding repair and maintenance. Theory, Culture & Society 24(1): 1–25.

Mattern, S. “Maintenance and Care,” Places Journal, November 2018. Accessed 04 Mar 2022. https://doi.org/10.22269/181120

Space Caviar (ed.) Non Extractive-Architecture: On Designing without Depletion, London: Sternberg Press.
 

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΟΛΟΥ

Αδαμάκης Κ., 2009. Τα Βιομηχανικά Κτίρια του Βόλου, Αθήνα: Εκδόσεις  Π.Ι.Ο.Π.   

Van Boeschoten, R. and Antoniou, A. [2022] The Spectre of the Yellow Warehouse: Transitions in Memory. In: Camps of Transit, Sites of Memory, edited by Roberta Mira. Oxford, United Kingdom: Peter Lang Verlag (υπό έκδοση).

Χαστάογλου, Β. 2007. Βόλος, το Πορτραίτο μιας Πόλης από το 19ο αιώνα έως Σήμερα. Βόλος: Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου.  

ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ

Λιάρος Αθανάσιος, 2007. «Μετατροπή διατηρητέου βιομηχανικού κτιρίου πλακοποιίας ΜΕΦΣΟΥΤ στο Βόλο, σε βρεφονηπιακό σταθμό και πολιτιστικό κέντρο γειτονιάς», Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικων, ΠΘ, Βόλος. (Κατεβάστε εδώ).

Φασουράκης, H. 2017. “AMERICA TOBACCO”, ΣΕΚΕ, ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΠΝΟΥ (Ε.Ο.Κ.), Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr/reports/2017_03_928).

Φασουράκης, Η. 2017. ΚΑΠΝΑΠΟΘΗΚΗ ΑΔΑΜΟΠΟΥΛΟΥ, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr/reports/2017_03_929).

Φασουράκης, Η. 2017. ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΜΩΣΑΪΚΩΝ ΠΛΑΚΩΝ «ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΜΕΦΣΟΥΤ & ΣΙΑ», Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr/reports/2016_02_198).

Ιστοσελίδες
Cohab Athens https://cohabathens.org/   
Cosmolocalism: Design global, Manufacture local, https://cosmolocalism.eu
Material Cultures, https://materialcultures.org
Rotor Deconstruction, https://rotordc.com

Αρχείο οπτικοασκουστικών μαρτυριών - Εργαστήριο Ιστορίας (ΙΑΚΑ ΠΘ)  
Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Βόλου – ΟΠΙΒΟ  
Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου – Δήμος Βόλου    

https://eclass.uth.gr/courses/ARCH_U_266/