Πρώτος και κύριος στόχος: η άσκηση της αναλυτικής/ερμηνευτικής ικανότητας των σπουδαστριών/σπουδαστών επί ενός συγκεκριμένου, πεπερασμένου από ιστορική άποψη αντικειμένου: την κατοικία στον αρχαίο ελλαδικό χώρο. Τούτο επιδιώκεται υπό συγκεκριμένη οπτική γωνία, εκείνη της Ανθρωπολογίας.
Ως οπτική γωνία της Ανθρωπολογίας εννοούμε την ερμηνεία της αρχαίας ελληνικής κατοικίας μέσω της θεώρησης:
- Της λειτουργίας των υποκειμένων/χρηστών του οίκου, (: του αρχαίου νοικοκυριού) δηλαδή, της μάνας, του πατέρα, των τέκνων, των λοιπών εν οίκω συγγενών, των οικιακών δούλων, των ξένων, των παλακίδων, και των λοιπών προσώπων χωρίς αιματοσυγγενική σχέση με την οικογένεια.
- Των μεταξύ τους σχέσεων, δηλαδή της μητρότητας, της πατρότητας, της υιοθεσίας, των λοιπών συγγενικών σχέσεων, της δουλείας, της [φιλο]ξενίας, της παλακίας, και εν τέλει των σχέσεων των τρίτων προσώπων προς την οικογένεια.
Γνωσιακό περιεχόμενο εν σχέσει με τον πρώτο στόχο
Συνεπώς ως προς τον εν λόγω στόχο, το γνωσιακό αντικείμενο του μαθήματος είναι διττό:
- Η αρχιτεκτονική της αρχαίας οικίας
- Η ανθρωπολογία του οίκου
Το προς επεξεργασία υλικό για την έρευνα του πρώτου αντικειμένου είναι το αρχαιολογικό/αρχιτεκτονικό υλικό όπως αυτό παρουσιάζεται μέσω της μελέτης περιπτώσεων κατοικιών από το Σέσκλο και το Διμήνι, τις Μυκήνες, το Λευκαντί Ευβοίας, τη Σκάλα Ωρωπού, τη Ζαγορά της Άνδρου, το Ξώμπουργο της Τήνου και το Εμποριό της Χίου, τις Αθήνες, τη Δήλο, αλλά και από οικισμούς εκτός του ελλαδικού χώρου, όπως είναι η Πομπηία και η Όστια. Ενώ, για την εμπέδωση του δευτέρου αντικειμένου το προς επεξεργασία υλικό είναι οι γραμματειακές πηγές, οι προερχόμενες κυρίως από τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Ξενοφώντα, τον Λυσία και τον Ψευδο-Αριστοτέλη.
Επικουρικώς ως επί μέρους γνωσιακά αντικείμενα αλλά και ως ερμηνευτικά εργαλεία εξετάζονται πιό γενικώς:
- Η κατοικία ως κοινωνική μονάδα και η σχέση της με την κοινωνία του οικισμού.
- Η κατοικία ως οικονομική μονάδα (: ως εργαστηριακός χώρος).
- Η κατοικία και η σχέση της με το στοιχείο του ιερού (: το ιερό εντός της οικίας).
Δεύτερος (έμμεσος) στόχος: η απόκτηση μιάς πρώτης εμπειρίας και τριβής για την περαιτέρω ερμηνεία της αρχαίας κατοικίας υπό το πρίσμα των σχετικών μελετών της Λαογραφίας και της Ανθρωπολογίας.
Γνωσιακό περιεχόμενο εν σχέσει με τον δεύτερο στόχο
Ως προς τον ανωτέρω στόχο, εξετάζονται με κριτικό πνεύμα, παλαιές και μοντέρνες προσεγγίσεις των μορφών κατοίκησης στον ελλαδικό χώρο που εκφράζουν το πέρασμα από τις ποικίλες μορφές κτηνοτροφικής κοινωνίας (νομαδικός ποιμενικός βίος, ποιμενικός ασκούμενος σε θερινή και χειμερινή εγκατάσταση, κτηνοτροφικός σταθερός) στον γεωργικό βίο και τη μόνιμη κατοίκηση όπως αυτές διατυπώθηκαν στις μελέτες των λαογράφων, ανθρωπολόγων ή ακόμη και ανθρωπογεωγράφων.
Mάθημα εμβάθυνσης. Στις παραδόσεις εξετάζονται ερωτήματα της τρέχουσας έρευνας επί του θέματος. Συνιστούν αφορμές για να προκληθούν και ερωτήματα επί της σημερινής οικιακής καθημερινότητας. Παραδείγματος χάριν, δύο από αυτά:
– Όταν ο δυτικός άνθρωπος επισκέπτεται ένα ξένο δυτικό σπίτι, πως κατορθώνει και κινείται στο εσωτερικό του με άνεση, συμπεριφέρεται απλά και χωρίς πολλές υποδείξεις από τη μεριά του οικοδεσπότη;
– Όταν ο δυτικός επισκέπτεται ένα ξένο μη δυτικό σπίτι, γιατί υπάρχει περίπτωση να υποπέσει ακόμη και σε σοβαρά ατοπήματα συμπεριφοράς;
Ή πλέον ακαδημαϊκώς, το αιχμηρό ερώτημα σήμερα: μέσα από την προβολή των διαφορών συμπεριφοράς στον χώρο, συνιστά η ανθρωπολογία της κατοικίας μια στρατευμένη «επιστήμη» κατά της ισοπέδωσης (: παγκοσμιοποίησης) του κατοικείν; Και επ’ αυτού του θέματος, ποιά είναι η συμβολή της μελέτης της κατοικίας στον αρχαίο ελλαδικό χώρο από ανθρωπολογική σκοπιά;
Εισαγωγική βιβλιογραφία στην Ανθρωπολογία και Λαογραφία:
Erickson P.A. – Murphy L.D., A History of Anthropological Theory, Toronto 1998. Μετάφραση στη Νεοελληνική: Φ. Μπούμπουλη, επιστημονική επιμέλεια: Φ. Τσιμπιρίδου, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2002.
Αυδίκος Β.Γρ., Εισαγωγή στις σπουδές του λαϊκού πολιτισμού: λαογραφίες – λαϊκοί πολιτισμοί – ταυτότητες, Αθήνα 2009.
Εισαγωγική βιβλιογραφία επί του οἴκου και της αρχαίας ελληνικής κατοικίας:
Ανθρωπολογία του οἴκου:
Lacey W.K., The family in Classical Greece, London 1968.
Walker S., Women and housing in Ancient Greece: the archaeological evidence, in: A. Cameron and A. Kuhrt (eds.), Images of women in Antiquity, London 1983, 81-91.
Αρχιτεκτονική της κατοικίας:
Hoepfner W. (Hrsg.), Geschichte des Wohnens, Band 1: 5000 v. Chr. - 500 n. Chr. - Vorgeschichte, Frühgeschichte, Antike, Stuttgart 1998. Μετάφραση στη Νεοελληνική: Η. Τσαγκαράκης, Επιμέλεια έκδοσης: Π. Αδάμ-Βελένη, Θεσσαλονίκη 2005.
Hellmann M.-C., L’architecture grecque: 3. Habitat, urbanisme et fortifications, Paris 2010.
Βιβλιογραφία ανά μάθημα:
ΜΑΘΗΜΑ Ι: Γενική εισαγωγή στην Ανθρωπολογία της κατοικίας
Ι.α. Θέση της Ανθρωπολογίας του Χώρου στην Ανθρωπολογία:
Segaud M., Anthropologie de l’espace: habiter, fonder distribuer, transformer, Paris 2010.
Ι.β. Θέση της Ανθρωπολογίας του Αρχιτεκτονικής στην Ανθρωπολογία του χώρου:
Βuchli V., An Anthropology of Architecture, London 2013.
Ι.γ. Θέση της Ανθρωπολογίας της κατοικίας στην Ανθρωπολογία της Αρχιτεκτονικής:
Rapoport A., House form and culture, Englewood Cliffs NJ 1969.
ΜΑΘΗΜΑ ΙΙ: Η Λαογραφία στη θέση της Ανθρωπολογίας. Οι νεοέλληνες λαογράφοι ως ερευνητές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στον ελλαδικό χώρο
Κυριακίδου-Νέστορος Α., Η θεωρία της Ελληνικής Λαογραφίας, Αθήνα 1978.
Φιλιππίδης Δ., Ανώνυμη αρχιτεκτονική στην Ελλάδα ή ο Έλληνας Ράποπορτ, στο A. Rapoport, Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα 2010, 193-332, 339-342.
ΜΑΘΗΜΑ ΙΙΙ: Η κατοικία κατά τη Νεολιθική περίοδο, την Πρώιμη και Μέση Εποχή του Χαλκού
Wiersma C., Building the Bronze Age: architectural and social change on the Greek Mainland during Early Helladic III, Middle Helladic and Late Helladic I, Oxford 2014.
ΜΑΘΗΜΑ ΙV: Η κατοικία κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο
ΙVα. Το λεξιλόγιο της μυκηναϊκής κατοικίας βάσει της Γραμμικής Β:
Σαλή Τ., Το μυκηναϊκό μέγαρο με βάση τις πινακίδες της Γραμμικής γραφής Β, Αθήνα 1990, της ιδίας, Λεξικό μυκηναϊκών τεχνικών όρων, Αθήνα 1996.
ΙVβ. Αρχιτεκτονική της μυκηναϊκής κατοικίας:
Darcque P., L’habitat mycénien: formes et fonctions de l’espace bâti en Grèce continentale à la fin du IIe milllénaire avant J.-C., Paris 2005.
ΜΑΘΗΜΑ V: Η κατοικία κατά την Πρωτογεωμετρική-Γεωμετρική περίοδο
Vα. Το ομηρικό λεξιλόγιο της κατοικίας και η πρωτογεωμετρική-γεωμετρική κατοικία:
Rougier-Blanc S., Les maisons homériques. Vocabulaires architectural et sémantique du bâti, Paris 2005.
Vβ. Αρχιτεκτονική της πρωτογεωμετρικής-γεωμετρικής κατοικίας:
Mazarakis Ainian A., From rulers’ dwellings to temples: architecture and society in Early Iron Age Greece (1100-700 B.C.), Jonserend 1997.
ΜΑΘΗΜΑ VΙ: Η κατοικία κατά την Αρχαϊκή περίοδο
VΙα: Όψεις του καθημερινού βίου κατά την Αρχαϊκή περίοδο:
Edouards A.T., Hesiod’s Ascra, Berkeley 2004.
VΙβ: Αρχιτεκτονική της αρχαϊκής κατοικίας:
Lang F., Archaische Siedlugen in Griechenland: Struktur und Entwicklung, Berlin 1996.
Lang F., Structural change in Archaic Greek housing, in: B.A. Ault – L.C. Nevett (ed.), Ancient Greek houses and households: chronological, regional, and social diversity, Philadelphia 2005, 12-35.
ΜΑΘΗΜΑ VΙΙ: Η κατοικία κατά την Κλασική περίοδο: η ἐν ἄστει κατοικία
VΙΙα:Το λεξιλόγιο της αστικής κατοικίας βάσει της γραμματείας της Κλασικής περιόδου:
R. Ginouvès,Dictionnaire méthodique de l’architecture grecque et romaine III: espaces architecturaux, bâtiments et ensembles, Paris-Roma 1998.
VΙΙβ: Η αρχιτεκτονική της αστικής κλασικής κατοικίας:
Morgan J., The Classical Greek house, Exeter 2010.
ΜΑΘΗΜΑ VΙΙΙ: Η κατοικία κατά την Κλασική περίοδο: η αγροτική κατοικία στη χώρα της πόλεως
VΙΙΙα. Το λεξιλόγιο της αγροτικής κατοικίας στη χώρα της πόλεως βάσει της γραμματείας της Κλασικής περιόδου:
R. Ginouvès,Dictionnaire méthodique de l’architecture grecque et romaine III: espaces architecturaux, bâtiments et ensembles, Paris-Roma 1998.
VΙΙΙβ: Η αρχιτεκτονική της αγροτικής κλασικής κατοικίας στη χώρα τη πόλεως:
Nevett L.C., Between urban and rural: house-form and social relations in Attic villages and Deme centers, in: B.A. Ault – L.C. Nevett (ed.), Ancient Greek houses and households: chronological, regional, and social diversity, Philadelphia 2005, 83-98.
ΜΑΘΗΜΑ ΙΧ: Η κατοικία κατά την Ελληνιστική περίοδο
ΙΧα. Το λεξιλόγιο της κατοικίας βάσει της γραμματείας της Ελληνιστικής περιόδου:
Husson G., OIKIA. Le vocabulaire de la maison privée en Égypte d’après les papyrus grecs, Paris 1983.
ΙΧβ. Η αρχιτεκτονική της ελληνιστικής κατοικίας:
Hoepfner W. (Hrsg.), Geschichte des Wohnens, Band 1: 5000 v. Chr.-500 n. Chr. - Vorgeschichte, Frühgeschichte, Antike, Stuttgart 1998, 441-524. Μετάφραση στη Νεοελληνική: Η. Τσαγκαράκης. Επιμέλεια έκδοσης: Π. Αδάμ-Βελένη, Θεσσαλονίκη 2005, 463-658.
ΜΑΘΗΜΑ Χ: Από την ελληνική κατοικία προς την κατοικία των Ρωμαϊκών χρόνων
ΧIα. Το λεξιλόγιο της κατοικίας βάσει της γραμματείας της Ρωμαϊκής περιόδου:
Hellmann M.-Ch., Vitruve et lʼinvention dʼune maison grecque, in: A. Blouet (dir.), DʼOrient et dʼOccident, Mélanges offerts à Pierre Aupert, Bordeaux 2008, 61-72.
ΧIβ. Η μετάβαση από την αρχιτεκτονική της ελληνιστικής περιόδου στην αρχιτεκτονική της ρωμαϊκής περιόδου;
Graham J.W., Origins and interrelations of the Greek house and the Roman house, Phoenix 20 (1974), 3-31.
Gros P.,L’architecture romaine: 2. Maisons, palais, villas et tombeaux, Paris 2001.
Adam J.-P., La maison romaine, Arles 2012.
ΜΑΘΗΜΑ ΧΙ: Παραλείποντας τις ενδιάμεσες περιόδους (Πρωτοχριστιανική, Βυζαντινή, Οθωμανική): από την αρχαία ελληνική κατοικία στην παραδοσιακή κατοικία του ελλαδικού χώρου (το αμφιλεγόμενο θέμα της συνέχειας)
Gounaris A.P., Pastoral structures: the encounter of Early Iron Age Archaeology with Ethnography in Mainland Greece”, in: A. Mazarakis Ainian (ed.), The “Dark Ages” Revisited, Volos 2011: 247-265.