Το μάθημα στοχεύει στην ανάπτυξη εργαλείων καταγραφής πραγματικών συνθηκών της καθημερινής κοινωνικής ζωής στο χώρο, με στόχο να συνδεθούν οι αρχιτεκτονικές μορφές με τις πραγματικότητες που τις πλαισιώνουν. Για το λόγο αυτό, κρίνεται απαραίτητο, παράλληλα με την άσκηση καταγραφής, να εισαχθούν οι φοιτήτριες/ες στη μελέτη ενός ιστορικού αρχιτεκτονικού παραδείγματος (λόγων και έργων) με στόχο να ανιχνευθεί κριτικά το αποτύπωμά του και ενδεχομένως η επικαιρότητά του με βάση τρεις άξονες: πως έχει υλοποιηθεί στο χώρο, πώς επηρεάζει την αρχιτεκτονική σκέψη, πως συν-διαμορφώνει την καθημερινή ζωή. Για γίνει κατανοητό πως οι κοινωνίες βίωσαν το ιστορικό αυτό παράδειγμα και πως οι καταγραφές αντιστοιχούν σε αυτά τα σύνθετα και αντιφατικά βιώματα, θα χρησιμοποιηθούν κείμενα, ντοκιμαντέρ, έργα λαϊκής τέχνης αλλά και λόγοι και έργα περί αισθημάτων.
Το ιστορικό παράδειγμα
Θα μελετηθεί ο όρος ‘ο πιο μεγάλος αριθμός’ όπως αντιφατικά χρησιμοποιήθηκε μέσα στο αρχιτεκτονικό πρόγραμμα, θεωρητικό και υλοποιημένο, της ‘Ομάδας των 10’ ή Team X, τις δεκαετίες ’50-’60, το οποίο αφορά δημόσια προγράμματα σχεδιασμού του χώρου και στέγασης για ‘τον πιο μεγάλο αριθμό’. Η περίοδος αυτή μας ενδιαφέρει γιατί αντιστοιχεί στην μεταπολεμική ανοικοδόμηση του ευρωπαϊκού κράτους πρόνοιας μέσα από την κλιμάκωση του Ψυχρού Πολέμου, στην ‘ολοκλήρωση’ της διαδικασίας αποποικιοποίησης του ‘Tρίτου Kόσμου’ και στην ανάδυση αυτών που καλούμε ‘μαζική κατανάλωση’ και ‘κοινωνία της κατανάλωσης’.
Το πρόβλημα της αρχιτεκτονικής καταγραφής κοινωνικών βιωμάτων
Εξετάζοντας κριτικά την κυρίαρχη κουλτούρα δημιουργίας και κυκλοφορίας εικόνων για την αρχιτεκτονική και την πόλη, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι τείνει να αναπαράγει μονοσήμαντες εικόνες οι οποίες μέσα από 1) μια κλινικά σκηνογραφημένη κατοίκηση και 2) την απερίφραστη αισιοδοξία για την επιτυχή κατοίκηση των προτεινόμενων αρχιτεκτονικών έργων, αφ’ ενός εξαιρούν συστηματικά τις μη φωτογενείς συνθήκες της καθημερινότητας αφ’ ετέρου εξαφανίζουν από τη δημόσια συζήτηση την κριτική γύρω από μεγάλα αρχιτεκτονικά προγράμματα που θα επηρεάσουν τη ζωή ‘μεγάλου αριθμού’ ανθρώπων. Ως εκ τούτου θα λέγαμε ότι η πραγματικότητα και η καθημερινότητα αναπαρίστανται μερικώς και ανεπαρκώς στο αρχιτεκτονικό σχεδιαστήριο. Άρα πως είμαστε τόσο βέβαιοι/ες ότι πράγματι λύνουμε προβλήματα χρησιμοποιώντας αυτές τις αναπαραστατικές απλουστεύσεις; Μπορούμε να φανταστούμε τι είδους αναπαραστάσεις (και αφηγήσεις) μπορούν να αναδείξουν τις αντιφάσεις, τις ασυναρτησίες, τα τραγικά και το κωμικά, τη ρουτίνα, τις προσδοκίες, τις ματαιώσεις και τις ελπίδες, την αταξία, τη μνήμη, τους ανταγωνισμούς και τη συνύπαρξη στη ζωή του μεγάλου αριθμού; Μπορεί μέσα από καταλληλότερες καταγραφές του παρόντος να αναδυθούν και καταλληλότερα μέλλοντα, τόσο για την πρακτική του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού όσο και για την ενσωμάτωση και την οριοθέτησή του μέσα σε ένα σύνολο από άλλες κοινωνικές δραστηριότητες;
Το σχεδιαστικό ζητούμενο
Εκκινώντας από ένα σύνολο αναφορών, όπως οι ‘μεθοδολογικές δυνατότητες’ του Χιλιανού σκηνοθέτη ταινιών ντοκιμαντέρ Patricio Guzmán, τρία βιβλία, ένα πολυδιαβασμένο του Άλντο Ρόσσι, ένα χαμένο για δεκαετίες του Ανρί Λεφέβρ και ένα ανέκδοτο μέχρι σήμερα του Τζιανκάρλο ντε Κάρλο μέχρι σήμερα, ένα πρόσφατο κείμενο του Γιάννη Πεπονή για τις ‘παιδαγωγικές λειτουργίες των πόλεων’, ένα δοκίμιο του γεννημένου στο Βόλο φιλοσόφου Κώστα Παπαϊωάννου για τη σημασία της συμβολικής (μέσα από την τέχνη) και συμμετοχικής (μέσα από την ευρεία κοινωνική συμμετοχή) απόδοσης δικαίου θα γίνουν τρεις σειρές καταγραφών στην πόλη του Βόλου με στόχο την πολυδιάστατη αναπαράσταση του κοινωνικού παρόντος με αρχιτεκτονικά μέσα.
Οι καταγραφές αυτές θα συνοδεύονται με ένα δεύτερο σύνολο αναφορών, οι οποίες αφορούν τις συμβολικές εκφράσεις των κοινωνικών βιωμάτων μέσα από τη σύνδεση των αισθημάτων με τη λαϊκή τέχνη. Αν ξαναγυρίσουμε στα τοπία των γειτονιών και των προαστίων που έχτισαν με μεγάλες προσδοκίες οι αρχιτέκτονες του ιστορικού μας παραδείγματος, θέλοντας να βελτιώσουν μερικώς αλλά ανολοκλήρωτα τους καθημερινούς τόπους του ‘μεγάλου αριθμού’, δηλαδή του πλήθους της εργατικής τάξης και των ιθαγενών πληθυσμών που μετανάστευσαν από τις αποικίες στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις, θα ανακαλύψουμε ότι ο χώρος γίνεται και ο υποδοχέας δυσβάσταχτων κοινωνικών εμπειριών όπως, η προσφυγιά, η φτωχοποίηση και η ανισότητα, η κοινωνική περιθωριοποίηση, οι ακούσιες περιπλανήσεις. Η τέχνη και ειδικά η λαϊκή τέχνη του τραγουδιού, όπως τα παλαιότερα τραγούδια της Μεσογείου ή η νεότερης hip hop, βοηθάει στο να μοιράζονται, να ‘μεταφέρονται’ να ‘κρίνονται’ και να ‘επουλώνονται’ στο χώρο και τη μνήμη τέτοιες εμπειρίες. Ο Σεβντάς/ Sevdah/ Saudade/ Νοσταλγία είναι εκείνο το μάλλον παρεξηγημένο παγκόσμιο και πολύ-τραγουδισμένο γλυκόπικρο αίσθημα, το οποίο, σύμφωνα και με νέες έρευνες (κοινωνιολογία, ψυχολογία και πολιτικές επιστήμες) φαίνεται να γεφυρώνει το παρελθόν με το μέλλον επιτρέποντας την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης, της εγγύτητας και της αλληλεγγύης, ως αντίδοτα στην απομόνωση και την αποξένωσηˑ φαίνεται να είναι ένα αίσθημα κεντρικό για την ανθρώπινη εμπειρία, το οποίο επιτρέπει την ανασύσταση του νοήματος, της μνήμης, της ιστορίας και κυρίως της αισιοδοξίας για το μέλλον.
Βιβλιογραφία
Αντόρνο, Τ. & Λόβενταλ, Λ. & Μαρκούζε, Χ. & Χορκχάιμερ, Μ. (1984). Τέχνη και Μαζική Κουλτούρα. Σαρίκας, Ζ. (μτφ.). Αθήνα: Ύψιλον.
Arendt, H. (2012). Η κρίση της κουλτούρας και άλλα κείμενα. Μερτίκας Γ.Ν. (μτφ). Αθήνα: Στάσει Εκπίπτοντες.
Guzmán, P. (1977), La Batalla de Chile La lucha de un pueblo sin armas, Madrid: Editorial Ayuso.
Κανδύλης Γ. (1985), Ζωή και Έργο, Αθήνα: Ερμής.
Κούντερα Μ. (2001), Η Άγνοια, μτφ. Χάρης Γ. Η., Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας.
Παπαϊωάννου, Κ. (2011), Μάζα και Ιστορία, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις.
Παπαϊωάννου, Κ. (2009), Τέχνη και πολιτισμός στην Αρχαία Ελλάδα,μτφ.(από τα γαλλικά) Σταματοπούλου Χ. καιΚακουριώτης Σ., Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις.
De Sousa Santos, B. (1999), Reinventar la democracia. Reinventar el Estado. Madrid: Sequitur, 1999.
Jones, O. (2012), Chavs: The Demonization of the Working Class, London/New York: Verso.
Lévi-Strauss C. (2008), Saudades do Brasil, Paris: Plon.
Nicolin P. (2008). Beyond the Failure: Notes on the XIVth Triennale. LOG Vol.13/14, 87-100.
Peponis, J. (2017). On the pedagogical functions of the city: adolescence in Athens, 1967 – 1973, Journal of Space Syntax, 7, (2).
Sedikides, C., Wildschut, T., Arndt, J.and Routledge, C.(2008), Nostalgia: past, present, and future,Current Directions in Psychological Science, 17, (5), 304-307, doi:10.1111/j.1467-8721.2008.00595.x
Smithson A. (ed.) (1968), Team 10 primer, London: Studio Vista.
Stanek, L.(ed.) (2014), Team 10 East: Revisionist Architecture in Real Existing Modernism, Chicago: University of Chicago Press.
Swenarton, M., Avermaete,T., Den Heuvel, D. (eds) (2014), Architecure and the Walefare State, Oxon and New York : Routledge.
Tello R. (ed.) (2016), Jean-Pierre Garnier, un sociólogo urbano a contracorriente, Barcelona: Icaria.
Έρευνα/ Αρχείο (Διαδίκτυο)
Έρευνα και βιβλιογραφία για την ‘Ομάδα των 10’
Ντοκιμαντέρ- Ταινίες
Guzmán Patricio, 1975, La Batalla de Chile.
Kassovitz Mathieu, 1995, La Haine.
Loach Ken, 2013, The Spirit of ´45.
Peeva Adela, 2003, Whose is this Song?
Richardson Tony, 1962, The Loneliness of the Long Distance Runner.
Playlist