Ανακατασκευές του Εδάφους: Σχεδιάζοντας τον Αστικό Δημόσιο Χώρο
ή
Το Τοπίο ως Συμβιωτική Υποδομή της πόλης
Ο αστικός δημόσιος χώρος είναι ένα πεδίο όπου το κοινωνικό σώμα μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα.
Ένα πεδίο συνύπαρξης του ΕΣΩ και του ΕΞΩ, των ανθρωπογενών και μη ανθρώπινων διεργασιών [βιοτικών και αβιοτικών].
Το μάθημα διερευνά το σχεδιασμό του δημόσιου χώρου ως μέσου για την αναζωογόνηση των οικοσυστημάτων του αστικού τοπίου, δημιουργώντας τοπία συμβίωσης μεταξύ των μελών της κοινωνίας και διαφορετικών όντων. Επιδιώκεται ο σχεδιασμός τοπίων διαχρονικών, όπου το παρόν συναντά τα αρχαιολογικά ίχνη της πόλης, προσβάσιμα σε όλους/όλες, που αντιμετωπίζον τα νέα δεδομένα της κλιματικής κρίσης. .
Αυτό το μάθημα έχει ως στόχο να ανατρέψει την εσφαλμένη εντύπωση ότι η αρχιτεκτονική παιδεία αφορά κυρίως το σχεδιασμό κτιριακών κελυφών: στην πραγματικότητα το αστικό τοπίο μπορεί να αποτελέσει ένα βέλτιστο πεδίο αρχιτεκτονικής έρευνας και έκφρασης.
Συχνά ο υπαίθριος δημόσιος αστικός χώρος αντιμετωπίζεται ως ένα υπολειμματικό κενό μεταξύ των κτιρίων, χωρίς δική του υπόσταση. Ως απόρροια αυτού του μαθήματος οι φοιτήτριες και οι φοιτητές αναμένεται να αποκτήσουν επίγνωση της ανάγκης για συνεκτικό σχεδιασμό του υπαίθριου δημόσιου χώρου της πόλης. Επίσης αναμένεται να αποκτήσουν εξοικείωση με τα πολύπτυχα επίπεδα σύνθεσης του αστικού δημόσιου χώρου και τις μεταβολές τους μέσα στον χρόνο.
Η νέα γενιά αρχιτεκτόνων χρειάζεται να κατανοήσει εις βάθος πως ο υπαίθριος δημόσιος αστικός χώρος σχεδιάζεται λαμβάνοντας υπόψη την συνολική κλίμακα της πόλης, την δυνάμει διασύνδεση των δικτύων των αστικών δημόσιων χώρων, την ιστορική/αρχαιολογική διάσταση της πόλης, τα δυνάμει δίκτυα των αστικών οικοσυστημάτων της πόλης, την επίδραση των καθημερινών καιρικών συνθηκών και , πλέον αναπόδραστα, την κλιματική κρίση.
Με την ολοκλήρωση του μαθήματος οι φοιτητές και φοιτήτριες αναμένεται να αναπτύξουν στο βαθμό που θα εργαστούν, ευχέρεια στις παρακάτω γνωσιακές ενότητες/κλειδιά:
• [ΤΟ ΖΩΟΓΟΝΟ 'ΚΕΝΟ' ΣΤΟ ΣΩΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ]: κατανοώντας τον αστικό δημόσιο χώρο ως ένα ενιαίο πεδίο, αναπόσπαστο τμήμα του αστικού ιστού. Αντιλαμβανόμενες/οι/@ πως μέσα από τον σχεδιασμό των αστικών δημόσιων χώρων ως ‘αστικά τοπία-οικοσυστήματα’ μπορούν να προσφερθούν στους κατοίκους των πόλεων οφέλη [Ecosystem Services] που ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός δύναται να προστατεύσει ή/και να ενισχύσει.
• [ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ μαζί με τον ΧΡΟΝΟ]: προσεγγίζοντας συνθετικά τον αστικό δημόσιο χώρο ως σύστημα που διαρκώς μεταβάλλεται μέσα στον ρέοντα χρόνο. Αφενός εμβαθύνοντας στα ιστορικά/πολιτισμικά ίχνη που εναποτέθηκαν στο αστικό τοπίο. Αφετέρου παρατηρώντας χρονικά εκφρασμένες διεργασίες όπως την πορεία του νερού στο αστικό περιβάλλον, τον διαταραγμένο κύκλο των εποχών μέσα στην πόλη, αλλά και τους μηχανισμούς της διάβρωσης που εγγράφονται στην ύλη. Κατά τρίτον ανταποκρινόμενοι με τον σχεδιασμό τους στις επικρατούσες συνθήκες κλιματικής κρίσης.
• [ ΣΥΝΘΕΣΗ του ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ως ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗΣ]: συνειδητοποιώντας πως ο σχεδιασμός του δημόσιου χώρου οφείλει να περικλείει κοινωνικό σύνολο: εμπεριέχοντας τις καθημερινές πρακτικές των περιοίκων, τις πορείες των διερχόμενων, εκφράζοντας την πολυσχιδή ιστορική του διάσταση και ενισχύοντας τα αστικά οικοσυστήματα, απευθυνόμενος σε περίοικους, υπεροπτικούς επισκέπτες, κοινότητες χλωρίδας και πανίδας. Οι φοιτητές θα μπορέσουν να αντιληφθούν την σημασία των ορίων στο αστικό τοπίο, και να σκεφτούν πάνω σε τρόπους οικειοποίησης τους: με άρση των εμποδίων και των αποκλεισμών, σχεδιάζοντας προς όφελος ενός προσβάσιμου αστικού τοπίου.
• [ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ για την αντιμετώπιση της ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ]: μυούμενοι σε σύγχρονες μεθοδολογίες σχεδιασμού για την προσαρμογή των αστικών τοπίων στην κλιματική αλλαγή, όπως: «λύσεις βασισμένες στη ‘Φύση’» [NatureBasedSolutions] , «πράσινες & κυανές υποδομές» [ green & blue infrastructure]. Οι 'πόλεις σφουγγάρια’ είναι η εφικτή λύση απέναντι στις πλημμύρες: μπορεί να επιτευχθεί μέσα από δίκτυα υδατοδιαπερατών δημόσιων χώρων, ήπιων παρεμβάσεων που διαχειρίζονται τα όμβρια της πόλης, μέσα από 'αμφίβια πάρκα' στις όχθες των χειμάρρων. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες αρχιτεκτονικής θα αντιληφθούν πως ως αρχιτέκτονες μπορούν να συμβάλλουν στην προσαρμογή των πόλεων στην κλιματική αλλαγή μέσω του επιστημονικά καταρτισμένου σχεδιασμού του αστικού δημόσιου χώρου, διερευνώντας καινοτόμους τρόπους που βελτιώνουν την απορροφητικότητα των πόλεων.
Ο δημόσιος χώρος της πόλης είναι πεδίο αλληλεπίδρασης μέσα στον χρόνο διεργασιών που σχετίζονται με κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις, με τα έμβια όντα, την οργανική και ανόργανη ύλη.
Ο Δημόσιος χώρος αντιμετωπίζεται ως πεδίο συνύπαρξης, περιοχή γεφύρωσης των αντιθέσεων. Ξεπερνώντας την λογική των αντιθέτων, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός είναι απόρροια μια ταλάντωσης μεταξύ του ‘ΕΣΩ’ και του ‘ΕΞΩ’. Αντιλαμβανόμαστε τη συνέχεια μεταξύ των έννοών ‘ΦΥΣΗ’ και ‘ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ’. Η συνύπαρξη των πρώην αντιθέτων κινητοποιεί τον σχεδιασμό.
Η περιοχή που επιλέγεται είναι κομβική για το αστικό τοπίο, μα ο σημερινός της σχεδιασμός της δεν το εκφράζει. Εκεί ο χείμαρρος πλησιάζει την οχύρωσης του Κάστρου των Παλαιών του Βόλου, μαρτυρώντας την διαχρονική συμβιωτική τους σχέση. Είναι ένας πολυσύνθετος αστικός κόμβος: κόμβος μεταξύ βασικότατων μεταφορικών υποδομών με ένα ‘φυσικό’ χείμαρρο, ένας κόμβος μιας δυνάμει οικοδιαδρομής με την ιστορική πόλη, ένας κόμβος τεράστιας ιστορικής και παροντικής σημασίας. Ένας «χωροχρονικός κόμβος». Εστιάζουμε στην ευρύτερη περιοχή στην οποία οι σιδηροτροχιές του σιδηροδρόμου γεφυρώνουν τον Κραυσίδωνα, και ακολουθούμε την κοίτη έως την διασταύρωση με την Λαρίσης. Η κοίτη ασφυκτικά μεταξύ των δύο από τις βασικότερες εισόδους της πόλης του Βόλου. Η περιοχή των σιδηροτροχιών είναι ένα από τα σημεία όπου ξέσπασε με μανία η πλημμύρα κατά τους κατακλυσμούς του Σεπτεμβρίου 2023. Η περιοχή που διερευνούμε είναι αρκετά ευρεία και προσφέρεται για την ανάπτυξη μιας γενικότερης στρατηγικής.
Από αυτή την ευρύτερη αυτή κομβική περιοχή, κάθε φοιτητική ομάδα θα προσεγγίσει ένα ‘οργανικό τμήμα’ που θα προκύψει στην πορεία της επεξεργασίας κάθε πρότασης ξεχωριστά. Δυτικά, αφενός, οι ελεύθεροι παρόχθιοι χώροι γύρω από το ίδιο αυτό το ‘σταυροδρόμι’ των υποδομών, φτάνοντας έως το «Οινόπνευμα». Ανατολικά, αφετέρου, η περιοχή της Πλατείας Νεολαίας , και κατά κύριο λόγο η παρόχθια περιοχή που περικλείεται από το σύμπλεγμα ‘Τσαλαπάτα’, που συμπεριλαμβάνει τον Κραυσίδωνα, την δυτική παρειά του Κάστρου Παλαιών Βόλου, πλευρίζει τον κόμβο μεταξύ Λαμπράκη- Λαρίσης-Αθηνών, και συνδιαλέγεται με τον αστικό ιστό του Κάστρου Παλαιών.
Στην προσέγγιση αυτή μεγάλη σημασία έχει το εννοιολογικό δίπολο ‘εντός πόλης’-‘εκτός πόλης’ ή ‘εντός των τειχών’ και ‘εκτός των τειχών’. Η έννοια του ορίου αφορά τόσο στο τείχος-μνημείο ως οχυρωματικό όριο, όσο και στον χείμαρρο ως ροή-όριο: στην θέση των σημερινών αδιάβατων ορίων σχεδιάζουμε τοπία συνύπαρξης. Τοπία αμφίβια, που δίνουν χώρο στο ξέσπασμα της πλημμύρας και του κατακλυσμού -ως flood rooms- ώστε να μην ξεσπάσει ο χείμαρρος στον οικιστικό ιστό της πόλης.
Λέξη κλειδί είναι η 'ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ' : σε ποιο βαθμό η συνύπαρξη άστεως και φυσικών δυναμικών αφενός, αφετέρου καθημερινότητας και ιστορίας, μπορεί να ενορχηστρωθεί, αποτελώντας αντικείμενο Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού, κατά την περίοδο της κλιματικής κρίσης;
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ
►ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ / ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ
Ο ενσυνείδητος σχεδιασμός του αστικού δημόσιου χώρου όχι ως αποσπάσματος ή θραύσματος, αλλά ως μέρους του ενιαίου σώματος της πόλης καλλιεργείται στο μάθημα μέσω εμπειρικών προσεγγίσεων του αστικού τοπίου, επιτόπιες ομαδικές εξορμήσεις και περιηγητικές διαλέξεις. Στα πλαίσια του μαθήματος προγραμματίζονται να γίνου τουλάχιστον τρεις ομαδικές περιηγήσεις στην ευρύτερη περιοχή ενδιαφέροντος, οι οποίες αποτελούν το έναυσμα των εμπειρικών χαρτογραφήσεων και τροφοδοτούν τις συνθετικές προσεγγίσεις. Οι χάρτες θα δουλευτούν ατομικά και ομαδικά, αυτόνομα αλλά και στην αίθουσα διδασκαλίας στα πλαίσια του μαθήματος.
►ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Μέσω διαλέξεων θα διερευνηθούν και θα συζητηθούν με τις/τους φοιτήτριες/φοιτητές θέματα που αφορούν:
-την κατανόηση της δυναμικής και τον στρατηγικό σχεδιασμό των χειμάρρων στα πλαίσια της υδρολογικής λεκάνης τους.
-την ανάδειξη των αστικών χειμάρρων ως ‘οικοδιαδρόμων’ στο αστικό τοπίο, και στρατηγικές για την ενίσχυσης της βιοποικιλότητας στις κοίτες τους και παρόχθια.
- διεθνή και εγχώρια παραδείγματα που αφορούν στην ενεργοποίηση της σχέσης των πολιτών-κατοίκων με αστικούς χειμάρρους, αστικά ποτάμια, τον δημόσιο αστικό χώρο εν γένει.
-την λογική των ωφελειών από τις παροχές των οικοσυστημάτων [Ecosystem Services] στους κατοίκους των πόλεων, και την επιδίωξη συνέργειας μεταξύ αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και αστικών οικοσυστημάτων.
-στρατηγικές προσαρμογής στη κλιματική κρίση, αντιμετώπισης των πλημμυρών αστικών ρεμάτων, μέσα από διεθνή υλοποιημένα παραδείγματα και μέσα από επιστημονικά άρθρα τα οποία διατίθενται μέσω eclass, προκειμένου οι φοιτητές/φοιτήτριες να μυηθούν σε τρόπους αξιοποίησης των όμβριων υδάτων μέσα από ‘δίκτυα κυανών και πράσινων υποδομών’.
- την οπτική της ‘αρχαιολογίας του τοπίου’ μέσα από τους στόχους ενεργής συνύπαρξης του πολιτιστικού αποθέματος με τους πολίτες, που θέτουν οι κατευθύνσεις συμπεριληπτικότητας για τα ‘Ιστορικά Αστικά Τοπία’ [Historic Urban Landscapes / HUR] της UNESCO.
- τους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης [Sustainable Development Goals / SDGs] και την διερεύνηση των δυνατοτήτων που δίνονται μέσα από τον σχεδιασμό του αστικού δημόσιου χώρου για την επίτευξή τους.
► Η επεξεργασία των φοιτητικών συνθετικών θεμάτων βέλτιστα χρειάζεται για να εκτυλιχθεί μία σταδιακή ανάπτυξη καθ’ όλη τη διάρκεια του εξαμήνου, λόγω των πολυσύνθετων εκφάνσεων του τοπίου που έχουμε ως στόχο να ενορχηστρωθούν. Δίνεται η έμφαση σε μικτές τεχνικές επεξεργασίας των προτάσεων, σκίτσα, προπλάσματα και μακέτες εργασίας, καταγραφή συλλογή και επεξεργασία υλικών και υφών από το τοπίο [με την απαραίτητη προσοχή λόγω των έκτακτων υγειονομικών περιορισμών λόγω των πλημμυρών].
►Μέσα στο εξάμηνο θα δοθούν διαλέξεις [από την διδάσκουσα και προσκεκλημένες/ους ομιλήτριες/ομιλητές] και η παρακολούθησή τους είναι καίριας σημασίας, καθώς θα δώσει στις φοιτήτριες και στους φοιτητές εργαλεία και εναύσματα για να προχωρήσουν τις εργασίες τους. Επίσης ζητούμενο είναι με έναυσμα τις διαλέξεις αυτές να ακολουθήσουν συζητήσεις ανάμεσα σε όλους/όλες τους παρόντες/παρούσες, γιατί ο αστικός δημόσιος χώρος και η εξέλιξή του είναι ένα θέμα που μας αφορά όλες και όλους: ως αρχιτέκτονες μα και ως κατοίκους πόλεων
► Εκτός από την Τελική Παρουσίαση που θα γίνει ενώπιον προσκεκλημένου κριτή, θα γίνει άλλη μία ενδιάμεση παρουσίαση [InterimCrit] μέσα στο εξάμηνο, στην οποία η παρουσίαση της εξέλιξης της εργασίας είναι υποχρεωτική για όλους τους φοιτητές και όλες τις φοιτήτριες που θέλουν να ολοκληρώσουν το μάθημα. Κάθε εβδομάδα οι εργασίες συζητιούνται ανοιχτά από όλες και όλους τις παρούσες και τους παρόντες, με την μορφή ανοιχτής παρουσίασης της εξέλιξης κάθε πρότασης [pin-up].
Παραδοτέα:
■ ως θεμέλιο της συνθετικής διαδικασίας λαμβάνεται η χαρτογραφική απόδοση της εμπειρικής-αυθόρμητης αρχικά, και αναλυτικής ύστερα προσέγγισης της περιοχής από κάθε φοιτητική ομάδα. Η χαρτογραφική διαδικασία ξεκινάει από επιτόπιες εξορμήσεις εμπειρικής-αυθόρμητης χαρτογράφησης που θα κάνουμε ομαδικά όλοι μαζί. Η χαρτογραφική διαδικασία περιλαμβάνει: αρχικά την δημιουργία εκφραστικών διαγραμμάτων-χαρτών, που καταγράφουν το τοπίο μέσα από τα αισθητήριά μας [κίνηση-στάση, ακοή, θέαση, όσφρηση,...] αλλά σημειώνουν και τα στοιχεία που αυθόρμητα κινούν το ενδιαφέρον μας στο αστικό τοπίο . Στη συνέχεια από την οργάνωση των συλλεγμένων στοιχείων και την συσχέτισή τους με το υπόβαθρο της περιοχής μελέτης, θα προκύψει το πρώτο βήμα του συνθετικού σχεδιασμού. Αποτελούν έτσι οι χάρτες αυτοί υπόβαθρο και 'συγκείμενο'-context της συνθετικής διαδικασίας. [Οι εμπειρικοί χάρτες βαθμολογούνται με 15%της βαρύτητας αξιολόγησης, ως ανεξάρτητα παραδοτέα στο τέλος του εξαμήνου.]
■ Η ένταξη των προτάσεων στο ευρύτερο αστικό τοπίο του "χωροχρονικού κόμβου' θα σχεδιαστεί αφαιρετικά, ως ανάπτυξη μιας αστικής στρατηγικής για τους δημόσιους χώρους. Ως ευρύτερο αστικό τοπίο του "χωροχρονικού κόμβου' εννοούμε την περιοχή που ορίζεται με ραχοκοκαλιά τον Κραυσίδωνα, εκατέρωθεν της ροής του, των Σιδηροδρομικών τροχιών έως και την διασταύρωση Λαμπράκη-Αθηνών-Λαρίσης.. Ενδεικτικά οι κλίμακες σχεδιασμού είναι 1:5.000 έως 1:2000 [15% της βαρύτητας αξιολόγησης].
■ Η έμφαση θα δοθεί στον κατεξοχήν αστικό σχεδιασμό του υπαίθριου δημόσιου χώρου, για επιλεγμένες υποενότητες του 'χωροχρονικού κόμβου', [υπό κλίμακες 1:500 , 1:200, έως και 1:100 και τρισδιάστατες ή επεξεργασμένες εικαστικά αποδόσεις του σχεδιασμού ]. Η κάθε φοιτητική ομάδα επιλέγει την περιοχή στην οποία θα επικεντρωθεί ο συνθετικός σχεδιασμός του αστικού τοπίου, ο οποίος έχει ως στόχο να συνδέσει τον Κραυσίδωνα με την πόλη: με όρους ΣΥΝΕΡΓΕΙΑΣ, μη βλαπτικής συνύπαρξης, και αμοιβαία ευεργετικής ανθεκτικότητας [60% της βαρύτητας αξιολόγησης].
■ Τέλος για ορισμένα χαρακτηριστικά σημεία-κλειδιά της κάθε πρότασης, θα ζητείται από τις ομάδες σχεδιασμός σε κλίμακες 1:50, 1:20 έως 1:10 ή μία σπουδή πάνω στις θεμελιώδεις υφές/ υλικότητες της πρότασης [10% της βαρύτητας αξιολόγησης].
=> τα βιβλία /συγγράμματα που διανέμονται από τον Εύδοξο, αποσπάσματα των οποίων θα συζητήσουμε στο μάθημα:
Φατούρος Δημήτρης Α. ( 2007) Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης . Αθήνα: Επίκεντρο
Χατζησάββα Δήμητρα ( 2023): αρχιτεκτονικές θεωρήσεις, Θεσσαλονίκη: UNIVERSITY STUDIO PRESS
Τσέτσης Χρήστος-Σταύρος [επιμέλεια] (2018): Μνήμη και Αστικό Φαινόμενο, Αθήνα: ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ
Rimbert Sylvie (2019) Αστικά Τοπία, [επιμ/μτφ Χανιώτου Ε.] Αθήνα: ΠΡΟΠΟΜΠΟΣ
=> Επίσης, διαβάζεται/παρακολουθείται και συζητείται/διατίθεται στο μάθημα]:
κείμενα:
Τεντοκάλη Β. (2012): Ο Τρόμος του Pascal. στο: Κωνσταντόπουλος Η. [επιμ] Η σημασία της φιλοσοφίας στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση. Αθήνα: ϊδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχαλή σσ. 360-371
βίντεο:
EASTERLING K. (2107): Medium Design. [llecture] Strelka Institute/ИнститутСтрелка
CAMPS-CALVET M., LANGEMEYER J., CALVET-MIR L., GOMEZ-BAGGETHUN E. (2016): Ecosystem services provided by urban gardens in Barcelona, Spain: Insights for policy and planning. Environmental Science & Policy, vol. 62(C), DOI: 10.1016/j.envsci.2016.01.007, p. 14- 23.
CAPUTO P., FERRARI S., ZAGARELLA F. (2020]: Urban Renovation: An Opportunity for Economic Development, Environmental Improvement, and Social Redemption. In DELLA TORRE, S., CATTANEO S., LENZI C., ZANELLI A. [eds] Regeneration of the Built Environment from a Circular Economy Perspective. Springer Open / Fondazione Politecnico di Milano, ISBN 978-3-030-33256-3, p. 125-136.
CORBOZ A. (1983): The Land as Palimpsest. In: Diogenes #121, pp12-34
GIROT C., WOLFS. (2010): Blicklandschaften / Landscapevideo –landscape in movement.
Cadrages. III. Zurich: D-Arch, ETH.Z HALL C.A.S.[2019]:Urban Ecology from a Biophysical and Systems Perspective. Στο: Hall H.P., Balogh S.B. [eds] Understanding Urban Ecology. An Interdisciplinary Systems Approach.. Springer [Springer nature Switzerland] pp 27-57
KIRCHHOFF, T [2019]: Abandoning the concept of cultural ecosystem services, or against natural-scientific imperialism. BioScience, Vol. 69(3), doi: https://doi.org/ 10.1093/biosci/biz007, p. 220– 227
LATOUR B. (2011): Waiting for Gaia. Composing the common world through arts and politics. /a lecture at the French Institute, London./ www.bruno-latour.fr/article
LEWIS, M., J., J., SHAVER E., BLACKBOURN, S., LEAHY, A., SEYB, R., SIMOCK, R., WIHONGI, P., SIDES, E., & COSTE, C. (2015). Water sensitive design for stormwater. Auckland Council Guideline Document GD2015/004. Prepared by Boffa Miskell for Auckland Council.
MC HARG I. (1992): Design with Nature. New York: natural History Press / John Wiley and Sons.
MUSSINELLI E., TARTAGLIA A. , FANZINI D., RIVA R. , CERATI D., CASTALDO C.[2020] : The Technological Project for the Enhancement of Rural Heritage. In DELLA TORRE, S., CATTANEO S., LENZI C., ZANELLI A. [eds] Regeneration of the Built Environment from a Circular Economy Perspective. Springer Open / Fondazione Politecnico di Milano, ISBN 978-3-030-33256-3, p. 59-68.
OUREDNIK A. (2014): The Impossible Here. In: espacetemps.net, Works. www.espacetemps.net/en/articles/the-impossible-here/
REDFORD K. H. ,ADAMS W. M. [2009]:Payment for ecosystem services and the challenge of saving nature. Conservation Biology Vol. 23(4), https://doi.org/10.1111/j.1523- 1739.2009.01271.x, p.785–787 RINALDI M. et.al. [2015]: Methods, models, tools to assess the hydromorphology of rivers - Part 2 /Thematic Annexes on monitoring indicators and models /D6.2 Part 2 funded by the European Commission within the 7th Framework Programme (2007 – 2013)
SCHAICH H., BIELING C., PLIENIGER T. (2010): Linking Ecosystem Services with Cultural Landscape Research, Gaia, Vol.19(4) p. 26 – 277
SECCHI B. [2012]: Palinsesti Infrastrutturali. In FERLENGA Alberto [ed] L’ Architettura del Mondo. Mobilita, Nuovi Paesaggi. Milano: La Triennale Di Milano, Editrice Compositori. pp. 176-181
STOKMANN A.. On Designing Infrastructure Systems as Landscape. In GIROT Chistophe, FREYTAG Anette, KIRCHENGAST Albert, RICHTER Dunja [eds] Topology / Landscript 3. Jovis Publishers, Berlin 2013, ISBN 978-3-86859-212-2, p. 285-311.
ΣΤΕΦΑΝΟΥ Ι. (1984): Σημειώσεις Πολεοδομικής Σύνθεσης. Πολεοδομική Προσέγγιση. Αθήνα: ΕΜΠ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Εκδόσεις Τομέα Πόλη και Κοινωνικές Πρακτικές.
ΤΣΕΡΒΕΝΗ Ι. (2012): Το δικαίωμα των παιδιών με αναπηρία στο παιχνίδι/ διαμορφώνοντας αρχές σχεδιασμού για τους χώρους παιχνιδιού. Αθήνα: Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, μεταδιδακτορική έρευνα
ΧΑΣΤΑΟΓΛΟΥ Β. [2007]: Βόλος, Το πορτραίτο της Πόλης, από τον 19ο έως σήμερα. Βόλος: Δημοτικό Κέντρο ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου.
Ελαστική ανθεκτικότητα προσαρμοσμένη στην κλιματική κρίση [resilience adapted to climate crisis] Λύσεις βασισμένες στη 'Φύση' [ Nature Based Solutions] Αρχαιολογία του τοπίου [Land