Τις τελευταίες δεκαετίες εξετάζεται συστηματικά η συμβολή της αρχιτεκτονικής στην καθιέρωση κυρίαρχων μοντέλων ανάπτυξης τα οποία όχι μόνο ενισχύουν κοινωνικές ιεραρχίες και ανισότητες, αλλά και οι επιπτώσεις τους γίνονται καθημερινά ορατές στην αλλαγή του κλίματος, καθώς κατανέμονται ασύμμετρα στους πιο ευάλωτους πληθυσμούς σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο. Παράλληλα, εύρος θεωρητικών προσεγγίσεων αναζητούν τρόπους με τους οποίους η αρχιτεκτονική μπορεί να καλλιεργήσει εναλλακτικά πρότυπα σχεδιασμού, κατασκευής και παραγωγής του χώρου. Όχι μόνο για να αμφισβητηθούν συνεχιζόμενες μορφές εκμετάλλευσης, αλλά και για να καλλιεργηθούν πρακτικές «φροντίδας» των ανθρώπων και του περιβάλλοντος προς μια κατεύθυνση αντιμετώπισης των οικολογικών κρίσεων της εποχής μας
Ο Διευρυμένος Ορισμός της «Φροντίδας»
Η έννοια της φροντίδας συνδέεται παραδοσιακά με υπηρεσίες που προσφέρονται στο πλαίσιο κρατικών πολιτικών πρόνοιας (π.χ. νοσοκομεία, οίκοι ευγηρίας, παιδικοί σταθμοί) ή με πρακτικές φροντίδας στο πλαίσιο της οικογένειας οι οποίες συνδέονται με την απλήρωτη γυναικεία οικιακή εργασία ή πιο πρόσφατα με τη φτηνή, συχνά άτυπη, εργασία μεταναστριών. Το ζήτημα της φροντίδας αναδείχθηκε από τα φεμινιστικά κινήματα ήδη από τη δεκαετία του 1970. Επανήλθε όμως δυναμικά στη συζήτηση πιο πρόσφατα -- και στην Ελλάδα -- στο πλαίσιο μελέτης της παγκοσμιοποίησης και της μετανάστευσης και των κοινωνικών/οικονομικών αλλαγών που έφερε ο περιορισμός των προνοιακών πολιτικών και η ενίσχυση επισφαλών συνθηκών εργασίας και λόγω των νεοφιλελεύθερων προγραμμάτων διαχείρισης της πρόσφατης οικονομικής κρίσης (Βαίου 2013).
Πηγαίνοντας πέρα από τη συμβατική κατανόηση του όρου, το μάθημα υιοθετεί το διευρυμένο ορισμό που αποδίδουν στην έννοια της φροντίδας σύγχρονες φεμινιστικές προσεγγίσεις όπως συμπυκνώνεται στο πιο κάτω απόσπασμα από τις Berenice Fisher και Joan Tronto:
Σε γενικό επίπεδο, προτείνουμε η φροντίδα να θεωρηθεί ως μια δραστηριότητα του είδους μας που περιλαμβάνει ό,τι κάνουμε για να συντηρούμε, διατηρούμε, και επισκευάζουμε τον ‘κόσμο’ μας έτσι ώστε να ζούμε σε αυτόν όσο καλύτερα γίνεται. Αυτό περιλαμβάνει τα σώματά μας, τους εαυτούς μας, και το περιβάλλον μας, όλα εκ των οποίων αναζητούμε να συνυφάνουμε σε ένα σύνθετο, δίκτυο διατήρησης της ζωής. (Toward a Feminist Theory of Caring, 1990)
Μας εμπνέουν ακόμα προσεγγίσεις οι οποίες επεκτείνουν αυτό τον ορισμό για να συμπεριλάβουν μορφές φροντίδας οι οποίες δεν αποτελούν προνόμιο μόνο των ανθρώπων αλλά και άλλων δρώντων πέρα από τον άνθρωπο. (Puig de La Bellacasa 2017)
Το μάθημα, αντλεί ακόμα από πρόσφατες επεξεργασίες της έννοιας της φροντίδας στο πεδίο της αρχιτεκτονικής θεωρίας στο πλαίσιο αναζήτησης μιας εναλλακτικής ηθικής/πολιτικής στάσης απέναντι στις κοινωνικές και οικολογικές προκλήσεις της σύγχρονης εποχής (Fitz και Krasny 2019). Στην κατεύθυνση αυτή, επανεξετάζεται ο ρόλος της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού στη διασταύρωση εναλλακτικών πρακτικών φροντίδας, οικονομίας, εργασίας και οικολογίας και η συμβολή της αρχιτεκτονικής στην ενίσχυση συλλογικών δράσεων, δικτύων αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας, πρακτικών διαχείρισης κοινών και χωρικών πολιτικών με στόχους για κοινωνική και περιβαλλοντική δικαιοσύνη, προς και πέρα από τον άνθρωπο.
Αρχιτεκτονικές της Φροντίδας: Μοντέλα Συλλογικής Κατοίκησης
Οι σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις της «φροντίδας» θα αποτελέσουν κύρια πηγή έμπνευσης για τους θεωρητικούς/σχεδιαστικούς πειραματισμούς που θα επιχειρήσει το μάθημα με στόχο την ανάπτυξη μοντέλων συλλογικής κατοίκησης στην περιοχή της Νέας Ιωνίας στο Βόλο. Επιχειρώντας τη σύνδεση της «φροντίδας» με την συλλογική κατοίκηση το μάθημα θα αναπτύξει προβληματισμούς σε δύο βασικές κατευθύνσεις:
Α) Σε διάλογο με εν εξελίξει εκπαιδευτικά και ερευνητικά προγράμματα, θα επιδιώξουμε να φέρουμε τις αρχιτεκτονικές της «φροντίδας» στο κέντρο της αναζήτησης απαντήσεων στα αδιέξοδα και τις κρίσεις στον τομέα της κατοικίας και τη διαμόρφωση «ρεαλιστικών εναλλακτικών για την πρόσβαση σε οικονομικά προσιτή και ποιοτική κατοικία, με όρους αυτοοργάνωσης, δημοκρατίας, φροντίδας και περιβαλλοντικής μέριμνας» (Cohab 2023)
/// Βιβλιογραφική μελέτη, διαδικτυακές πηγές, και προσκεκλημένες ομιλίες θα αναδείξουν τον κρίσιμο ρόλο της κατοικίας ως καταλύτη μετασχηματισμού κοινωνικών σχέσεων, και εν δυνάμει, αμφισβήτησης δομικών, ταξικών, έμφυλων και άλλων ανισοτήτων. Παράλληλα θα προσφέρουν πλούτο μεθοδολογικών προσεγγίσεων, παραδειγμάτων αλλά και εικόνων και αναπαραστάσεων τροφοδοτώντας πολλαπλά το θεωρητικό πλαίσιο του μαθήματος και τη διαμόρφωση των φοιτητικών εργασιών.
B) Μέσα από το παράδειγμα της Νέα Ιωνίας θα αναρωτηθούμε και θα εμπνευστούμε από πρακτικές «φροντίδας» που αναπτύχθηκαν διαχρονικά σε ένα τόπο προσφυγικής εγκατάστασης μέσα από κοινές εμπειρίες της μετακίνησης και της χωρικής/κοινωνικής περιθωριοποίησης, της συγκρότησης κοινής ‘προσφυγικής’ ταυτότητας και μνήμης, της λήψης κρατικής στέγασης, του μοιράσματος κοινών υποδομών και χώρων, αλλά και των διεκδικήσεων για αξιοπρεπή κατοικία και άλλες «από τα κάτω» πρακτικές αλληλουποστήριξης, αλληλοβοήθειας, επισκευής, επέκτασης, συντήρησης του «κόσμου» που αποτελεί η Νέα Ιωνία.
/// Επιτόπια μελέτη, χαρτογραφήσεις, καταγραφές και αποτυπώσεις κτιρίων/χώρων, επαφή με κατοίκους και την κοινότητα θα τροφοδοτήσουν την αναγνώριση ιστορικών ή σύγχρονων πρακτικών «φροντίδας» στη Νέα Ιωνία για την ενεργοποίηση, ενίσχυση, και εμπλουτισμό τους.
Το μάθημα προσεγγίζει τις «αρχιτεκτονικές της φροντίδας» μέσα από το συνδυασμό θεωρητικών προσεγγίσεων και εργαλείων σχεδιασμού. Αξιοποιεί την βιωματική και πρακτική (hands-on) κουλτούρα των μαθημάτων αρχιτεκτονικής σύνθεσης για να οξύνει την κριτική σκέψη, ατομικές και συλλογικές δεξιότητες μέσα από τη συνεργασία και το διάλογο. Με την ολοκλήρωση του μαθήματος φοιτήτριες και φοιτητές αναμένεται να:
- Έχουν έρθει σε επαφή με σύγχρονες/καινοτόμες διεπιστημονικές θεωρητικές προσεγγίσεις στο πεδίο της αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής και τη κρισιμότητα τους στη αρχιτεκτονική εκπαίδευση.
- Έχουν πειραματιστεί με τη χρήση διαφορετικών ερευνητικών μεθόδων (π.χ. βιβλιογραφική μελέτη, επιτόπιες καταγραφές, διαδικτυακή έρευνα, συγγραφή κειμένου) σε συνδυασμό με σχεδιαστικά εργαλεία τα οποία αξιοποιούνται με αναλυτική διάθεση (διαγράμματα, χαρτογραφήσεις κλπ.) αλλά και ως μέσα επεξεργασίας και αναπαράστασης χωρικών διατάξεων, αρχιτεκτονικών μορφών και υλικοτήτων.
- Έχουν κατανοήσει τις κοινωνικές και οικολογικές διαστάσεις του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και προσεγγίσει πρακτικές επανάχρησης κτιρίων και εναλλακτικά πρότυπα σχεδιασμού, κατασκευής και οικονομίας.
- Έχουν κατανοήσει τη σημασία του διαλόγου μεταξύ θεωρίας και σχεδιασμού αλλά και μεταξύ ακαδημαϊκού χώρου και της κοινωνικής πραγματικότητας.
- Έχουν οξύνει δεξιότητες επικοινωνίας μέσα από τη συνεργασία και το διάλογο εντός του μαθήματος και στην επαφή τους με προσκεκλημένους ομιλητές/τριες και με εκπροσώπους φορέων και κοινωνικών ομάδων κατά τη διάρκεια προγραμματισμένων επισκέψεων
- Έχουν κατανοήσει τη σημασία της θεωρητικής αντίληψης στην ευρύτερη διαπαιδαγώγηση του αρχιτέκτονα αλλά και τις ευθύνες του επαγγέλματος απέναντι στις κοινωνικές ανισότητες και περιβαλλοντικές κρίσεις της εποχής.
Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες του μαθήματος θα αναπτυχθούν μέσα από τρία διακριτά και αλληλοτροφοδοτούμενα στάδια που συνδέονται με την επεξεργασία των φοιτητικών εργασιών καιπρογραμματισμένες παρουσιάσεις/παραδοτέα:
Α. Φροντίδα σε Μοντέλα Συλλογικής Κατοίκησης (Άσκηση 1-2)
Στο πρώτο στάδιο θα αναπτυχθούν μοντέλα συλλογικής κατοίκησης που έχουν στον πυρήνα τους λογικές και πρακτικές φροντίδας. Μέσα από βιβλιογραφική μελέτη και ανάλυση παραδειγμάτων θα προσεγγιστούν οι μηχανισμοί παραγωγής συλλογικής κατοικίας και ιδεατά κτιριολογικά προγράμματα, υποκείμενα και προφίλ χρηστών, και στρατηγικές σχεδιασμού ενεργοποίησης δημόσιων χώρων και ενδυνάμωσης κοινωνικών ομάδων και τοπικών οικονομιών.
Β. Νέα Ιωνία (Άσκηση 3)
Στο δεύτερο στάδιο, το μάθημα θα επιχειρήσει να συνδέσει γνώσεις και εργαλεία που αναπτύχθηκαν στο πρώτο στάδιο με μια ‘πυκνή’ ανάλυση της περιοχής της Νέας Ιωνίας αξιοποιώντας διαφορετικές μεθόδους: επιτόπιες καταγραφές, χαρτογραφήσεις, μακέτες, επαφές με κατοίκους, κοινωνικές ομάδες και την κοινότητα. Στόχος είναι να εντοπιστούν περιοχές παρεμβάσεις στις οποίες θα αναπτυχθούν μοντέλα συλλογικής κατοίκησης. Το κύριο στοιχείο για τη διαμόρφωση των μοντέλων συλλογικής κατοίκησης θα αποτελέσει η κατοικία (συνεταιριστική/συνεργατική, συγκατοίκηση κλπ.) μας ενδιαφέρουν και συμπληρωματικά προγράμματα που ενισχύουν συλλογικές πρακτικές φροντίδας οι οποίες συνδέουν τον οικιακό με το δημόσιο χώρο και τους χρήστες με την ευρύτερη κοινότητα.
Γ. Προτάσεις Συλλογικής Κατοίκησης στη Νέα Ιωνία
Στο τρίτο και τελικό στάδιο επεξεργασίας των φοιτητικών εργασιών, κάθε ομάδα καλείται να ορίσει τα σημεία παρέμβασης και να αναπτύξει μέσα από σχέδια, μακέτες, εικόνες το όραμα της για την ανάπτυξη ενός μοντέλου συλλογικής κατοίκησης στη Νέα Ιωνία. Ενθαρρύνεται ιδιαίτερα η επανάχρηση και λελογισμένης επέκταση, συμπλήρωση του κτισμένου και νέες κατασκευές όπου κριθεί αναγκαίο και εφικτό.Πιθανά σημεία παρέμβασης μπορούν να είναι: Κενά κτίρια και οικόπεδα, υφιστάμενα αυτόνομα κτίρια ή οικοδομικά τετράγωνα ή άλλα συμπλέγματα κτιρίων. Δεν αποκλείονται και άλλες τεκμηριωμένες προτάσεις παρέμβασης στην γενική κατεύθυνση της συλλογικής κατοίκησης και των αρχιτεκτονικών της φροντίδας που διέπονται από:
- μέριμνα για την αστική μνήμη και την προσφυγική ιστορία της Νέας Ιωνίας
- φροντίδα για το κτισμένο μέσα από τη διατήρηση, επισκευή, επανάχρηση, επέκταση
- μέριμνα για ευάλωτες/περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες μέσα από την ενίσχυση κοινοτικών και διαγενεακών υποδομών, εναλλακτικών τοπικών οικονομιών, συνύπαρξης και μοιράσματος κοινών πόρων.
- φροντίδα για το περιβάλλον μέσα από κατασκευές με μειωμένο οικολογικό/ενεργειακό αποτύπωμα στις γενικές αρχές τις κυκλικότητας.
Σε άμεση συνάφεια με τους στόχους και τις κατευθύνσεις του φετινού μαθήματος, θα συμβάλουν με προσκεκλημένες ομιλίες:
Δήμητρα Σιατίτσα (Ερευνήτρια ΕΜΠ/ΕΚΚΕ, μέλος CoHab ανοιχτή ομάδα έρευνας-δράσης για την συνεταιριστική κατοικία)
Κωνσταντίνος Αβραμίδης (Λέκτορας, Παν.Κύπρου) & Πλάτων Ησαΐας (Επικ. Καθηγητής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)
Ελένη Κατρίνη (Μεταδιδακτορική Υπότροφος Marie-Curie & Εντεταλμένη Διδάσκουσα, Σχολή Αρχιτεκτονικής, ΕΜΠ)
Οι φοιτητικές εργασίες αξιολογούνται με βάση τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους και στο μέτρο της συστηματική τους επεξεργασίας κατά τη διάρκεια του εξαμήνου. Η αξιολόγηση βασίζεται στην ενεργή συμμετοχή των φοιτητών και φοιτητριών σε ένα εντατικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα που περιλαμβάνει σύντομες διαλέξεις, προσκεκλημένες ομιλίες, επισκέψεις και επαφή με φορείς και κοινωνικές ομάδες, συζητήσεις και καθορισμένα στάδια επεξεργασίας και ενδιάμεσων παραδόσεων. Ο τελικός βαθμός δεν αντανακλά μόνο το τελικό αποτέλεσμα αλλά προϋποθέτει και περιλαμβάνει τη συμμετοχή σε προγραμματισμένες παρουσιάσεις και ενδιάμεσα παραδοτέα (θα δοθούν αναλυτικές οδηγίες).
Τα κριτήρια αξιολόγησης των φοιτητών εργασιών περιλαμβάνουν:
- Δημιουργική εμπλοκή με τα ερωτήματα/προβληματισμούς και εργαλεία του μαθήματος τόσο στα επιμέρους στάδια ανάλυσης/επεξεργασίας των εργασιών όσο και στην τελική φάση της ολοκλήρωσης/παράδοσης τους.
- Η ερευνητική και πειραματική διάθεση για τη διαμόρφωση πρωτότυπων και τεκμηριωμένων σχεδιαστικών προτάσεων.
- Η ποιοτική διαχείριση των διαφορετικών μέσων επικοινωνίας/παρουσίασης τόσο ως προς το σκέλος της αναλυτικής περιγραφής (κείμενα, διαγράμματα κλπ.) όσο και προς την σχεδιαστική επεξεργασία/αναπαράσταση (αρχιτεκτονικές αναπαραστάσεις, μακέτες κλπ.)
Συγκεκριμένα η αξιολόγηση (100%) περιλαμβάνει παρουσίαση και πλήρη παράδοση όλων των παραδοτέων (σύμφωνα με τον Οδηγό Εκπόνησης Εργασιών) και κατανέμεται ως εξής:
ΦΡΟΝΤΙΔΑ/ΜΟΝΤΕΛΑ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ (ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1-2) - 15%
ΝΕΑ ΙΩΝΙΑ (ΑΣΚΗΣΗ 3 & 1η ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ) - 35%
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΙΩΝΙΑ (2η ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ/ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ) - 50%
Για παρουσία και ενεργή συμμετοχή στο μάθημα - 5%
Σε διαλέξεις, συζητήσεις, θεωρητικά σεμινάρια και λοιπές δραστηριότητες.
Fitz, A., Krasny, E. and Architekturzentrum Wien (eds.), 2019. Critical Care: Architecture and Urbanism for a Broken Planet, Vienna: Architekturzentrum Wien; Cambridge, MA: MIT Press. (eclass)
Chatzidakis, A., Hakim, J., Litter, J., and Rottenberg, C. 2022. Το Mανιφέστο της Φροντίδας: Η Πολιτική της Αλληλεξάρτησης. Θεσσαλονίκη: Ρόπη. (eclass)
Cohab, 2023. Κείμενο Εργασίας 1: Διερευνώντας τη Συνεργατική Κατοικία στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ Ελλάδας. Προσβάσιμο εδώ: https://gr.boell.org/sites/default/files/2023-06/diereynontas-ti-synergatiki-katoikia-stin-ellada.pdf
*Και διαδικτυακά: https://cohabathens.org/cohab_toolkit/
ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΕΣ ΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΦΡΟΝΤΙΔΑ
Βαΐου, Ν. 2013 Δια-εθνικές Καθημερινότητες στην Πόλη: Επανεξετάζοντας Έμφυλες Σχέσεις και Πρακτικές Φροντίδας στις Γειτονιές της Αθήνας. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών. Τομ. 140. 140-141), 71-86. https://doi.org/10.12681/grsr.57
Puig de La Bellacasa, M. 2017. Matters of Care: Speculative Ethics in More than Human Worlds. Minneapolis: University of Minnesota Press.
ΦΡΟΝΤΙΔΑ, ΕΠΙΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΜΗ-ΕΞΟΡΥΚΤΙΚΕΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ
Material Culture. 2022. Material Reform: Building for a Post-Carbon Future. First ed. London: MACK.
Dzierżawska, Z., & Malterre-Barthes, C. 2022. Graphic Novel: A Global Moratorium on New Construction, Architectural Review. Ανάκτηση 21 Φεβρουαρίου 2022, https://www.architectural-review.com/essays/graphic-novel-a-global-moratorium-on-new-construction
Graham S. and Thrift N. 2007. Out of Order: Understanding Repair and Maintenance. Theory, Culture & Society 24(1): 1–25.
Mattern, S. 2024. “Step by Step: Step by Step: Thinking Through and Beyond the Repair Manual.” Places Journal. Accessed 17 Mar 2024. https://placesjournal.org/article/step-by-step-repair-manuals-political-ecology/
Mattern, S. 2018. “Maintenance and Care,” Places Journal, November 2018. Accessed 17 Mar 2024. https://doi.org/10.22269/181120
Space Caviar (ed.) Non Extractive-Architecture: On Designing without Depletion, London: Sternberg Press.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ
Καψάλη Μ., και Πέττας, Δημήτρης Πέττας. 2022, Έμφυλες Διαστάσεις της (Συνεταιριστικής) Κατοικίας. Διαθέσιμο στο: https://gr.boell.org/el/2022/09/30/emfyles-diastaseis-tis-synetairistikis-katoikias
Places of Togetherness 2024. Διαθέσιμο στο: www.placesoftogetherness.com
Σιατίτσα Δ., και Καραγιάννη Μαρία. 2022. Είναι Εφικτή η Συνεταιριστική Κατοικία στην Ελλάδα; Διαθέσιμο στο: https://gr.boell.org/el/2022/09/29/einai-efikti-i-synetairistiki-katoikia-stin-ellada
Stavros, S., and Travlou P. 2022. Revisiting the Housing Question: The Potentialities of Urban Commoning. In: Stavros, S., and Travlou P. (eds.). Housing as Commons: Housing Alternatives as Response to the Current Urban Crisis, 1-19. London: Bloomsbury Academic.
Σταυρίδης, Στ. 2018. Κοινός Χώρος: Η Πόλη ως Τόπος των Κοινών: Aθήνα: Angelus Novus. (Κεφάλαια: Ετεροτοπίες που Πλάθονται από Κοινού: Μαθαίνοντας από την Ιστορία ενός Συγκροτήματος Κοινωνικής Κατοικίας στην Αθήνα & Στέγαση και Πρακτικές Μοιράσματος στην Πόλη)
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΝΕΑΣ ΙΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΒΟΛΟΥ
100 Memories: https://100memories.gr/volos/?lang=en
Antoniou, A. 2019. Institutional Housing Policies and Habitation Practices of the Refugees Arriving in Volos, Greece, in 1922. The Urban Transcripts Journal 2, (2). https://journal.urbantranscripts.org/article/institutional-housing-policies-and-habitation-practices-of-the-refugees-arriving-in-volos-greece-in-1922-antonis-antoniou/
Hastaoglou-Martinidis, V. 2023. Volos in the Network of Mediterranean Cities: Comparative Mapping of the City’s Spatial Evolution Through the Nineteenth and Twentieth Centuries. In: Özveren, E., Yenişehirlioğlu, F., Selvi Ünlü, T. (eds) Mediterranean Port Cities. Cities, Heritage and Transformation. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-031-32326-3_7
Χαστάογλου, Β. 2007. Βόλος, το Πορτραίτο μιας Πόλης από το 19ο αιώνα έως Σήμερα. Βόλος: Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου. (ειδικά IV.1 Η Εγκατάσταση των Προσφυγών Και Το Προάστιο Της Νέας Ιώνιας, σελ. 78-80)
Καραστεργίου, Μ. 2016. Εδώ στο Βόλο οι Πρόσφυγες Φέραν το Ποδόσφαιρο. Το γήπεδο της Νίκης ως Τόπος Μνήμης, Ταυτότητας και Ιστορίας των Προσφύγων της Νέας Ιωνίας. Στο: Μπούσχοτεν Ρ. Β., Βερβενιώτη Τ., Λαμπροπούλου Δ., Μούλιου, Μ., Χαντζαρούλα, Π. (επιμ,) Η Μνήμη Αφηγείται την Πόλη, Αθήνα: Πλέθρον, σελ. 107-124.
Ερευνητικά Θέματα ΤΑΜ ΠΘ
Ρηγάκη, Ε., 2016. Το Αρχιτεκτονικό Παζλ της Ν.Ιωνίας. Αλλοιώσεις και Προσθήκες των Προσφυγικών στην Πάροδο του Χρόνου. Επίβλεψη: Κ. Μανωλίδης. Ερευνητικό Θέμα, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Φουντούλη Ε. 2011. Τα Προσφυγικά της Νέας Ιωνίας Βόλου. Η Ιστορική και Οικιστική Διαδρομή. Από την Προσφυγούπολη του 1922 στη Σύγχρονη Πόλη του 2011. Επίβλεψη: Κ. Αδαμάκης. Ερευνητικό Θέμα,Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Ψαρράκη, Μ. 2010. Ο Προσφυγικός Οικισμός της Νέας Ιωνίας Μαγνησίας: Κατοικία και Μνήμη. Επίβλεψη: Μ. Παπαδημητρίου, Ερευνητικό Θέμα, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Αρχεία και Συλλογές
Αρχείο οπτικοασκουστικών μαρτυριών - Εργαστήριο Ιστορίας (ΙΑΚΑ ΠΘ)
Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Βόλου – ΟΠΙΒΟ
Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου – Δήμος Βόλου
φροντίδα, συλλογική κατοίκηση, Νέα Ιωνία, κατοικία, αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, αρχιτεκτονική θεωρία