Το μάθημα υιοθετεί το θεωρητικό και πολιτικό πρόταγμα της «απoαποικιοποίησης» (decolonize) και επιχειρεί να ανιχνεύσει τη σημασία του στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση, έρευνα και πρακτική. Κύρια παραδοχή του μαθήματος είναι ότι η αποικιακότητα (coloniality) ως οι μακροχρόνιες δομές εξουσίας που μας κληροδότησε η αποικιοκρατία (colonialism) και καθορίζουν την παραγωγή γνώση μέχρι τις μέρες μας, εκφράζονται πολλαπλώς και στο επιστημολογικό πεδίο της αρχιτεκτονικής αλλά επιπλέον αναπαράγονται μέσα από την αρχιτεκτονική ως πρακτική διαμόρφωσης του χώρου και το δομημένου περιβάλλοντος.
Επιδιώκοντας να προσεγγίσει τις προκλήσεις της «αποαποικιοποίησης της αρχιτεκτονικής» στην παρούσα συγκυρία, με έμφαση και στο Ελληνικό πλαίσιο, το μάθημα φέρνει σε επαφή τις/τους φοιτήτριες/ές με κριτικά θεωρητικά εργαλεία με διττό στόχο. Πρώτον, στοχεύει στην κατανόηση των τρόπων με τους οποίους αρχιτεκτονικές μορφές γνώσης, κυρίαρχοι λόγοι και αναπαραστάσεις (για την ιστορία, τον άνθρωπο, το σώμα, το περιβάλλον, την βιώσιμη ανάπτυξη κ.ά.) συνυφαίνονται ιστορικά με την πατριαρχία, την νεο/αποικιοκρατία και τον φυλετικό καπιταλισμό. Δεύτερον, επιδιώκει να αναδείξει τους τρόπους με τους οποίους η αρχιτεκτονική ως πρακτική συνδέεται με κυρίαρχες κουλτούρες σχεδιασμού/κατασκευής και υλικούς μετασχηματισμούς τοπίων, ενισχύοντας κοινωνικούς, έμφυλους, φυλετικούς διαχωρισμούς αλλά και πολλαπλές μορφές βίας σε ανθρώπινες κοινότητες και οικοσυστήματα.
Μέσα από εβδομαδιαίες θεματικές διαλέξεις, προσκεκλημένες ομιλίες και θεωρητικές εργασίες, το μάθημα εξοικειώνει φοιτήτριες/ες με ένα εύρος θεωρητικών προσεγγίσεων, εννοιών/εργαλείων αντλώντας από το έργο σημαντικών διανοητών/τριων όπως ο Michel Foucault, ο Edward Said, η Gayatri Chakravorty Spivak, η belhooks, ο Henri Lefbvre, o Michel De Certeau, o James Holston, ο Achille Mbembe, η Ann Stoler, η Anna Tsing, ο Rob Nixon, o Arturo Escobar κ.ά. Διερευνώντας τη σημασία αυτών των κριτικών οπτικών στην κατανόηση και αμφισβήτηση κυρίαρχων αντιλήψεων στην αρχιτεκτονική θεωρία και πρακτική, το μάθημα επιχειρεί να προσεγγίσει τον προβληματισμό για την «αποαποικιοποίηση της αρχιτεκτονικής» όχι μόνο ως ζήτημα κριτικής και αμφισβήτησης, αλλά και ως γόνιμο πεδίο εμπλοκής με ζητήματα κοινωνικής και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης και οραματισμού (και για το σχεδιασμό) ενός δίκαιου και αξιοβίωτου πλανητικού μέλλοντος.
Κινητοποιήσεις αυτόχθονων γυναικών στην Ινδία για την κατασκευή φράγματος, Narmada Valley Development Project, 1980 –σήμερα
Το μάθημα βασίζεται στην παρακολούθηση θεματικών διαλέξεων με χρήση οπτικοακουστικού υλικού, ανάγνωση, ανάλυση και συζήτηση κειμένων, που δίνουν δυνατότητες εμβάθυνσης σε θεματικές του μαθήματος, μέσα και από την εκπόνηση μικρής έκτασης θεωρητικών εργασιών. Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες του μαθήματος έχουν στόχο να εμπεδώσουν τη γνώση αλλά και να οξύνουν την κριτική σκέψη μέσα από την επικοινωνία και το διάλογο. Με την ολοκλήρωση του μαθήματος οι φοιτητές και οι φοιτήτριες αναμένεται να:
- Έχουν αποκτήσει γνώση στο έργο σημαντικών διανοητών/τριών και των συνδέσεων του με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική θεωρία
- Έχουν εξοικειωθεί με θεωρητικά εργαλεία, έννοιες αλλά και πεδία εκτός της αρχιτεκτονικής τα οποία συμβάλλουν στη διαμόρφωση και την εξέλιξή της
- Έχουν εξοικειωθεί με τις προοπτικές μεταφοράς θεωρητικών εργαλείων από άλλα πεδία στην αρχιτεκτονική αλλά και τη αξιοποίησής τους στη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής αλλά και σύγχρονων χωρω-κοινωνικών φαινομένων
- Έχουν κατανόηση τη σημασία της ιστορικής γνώσης και της θεωρητικής αντίληψης στην ευρύτερη διαπαιδαγώγηση του αρχιτέκτονα αλλά και τις ευθύνες του επαγγέλματος.
- Μπορούν να προσεγγίζουν το αρχιτεκτονικό έργο με τη βοήθεια θεωρητικών εργαλείων
- Έχουν κατανοήσει τη σημασία της διεπιστημονικής προσέγγισης της αρχιτεκτονικής
- Έχουν αναπτύξει κριτική αρχιτεκτονική σκέψη και διατύπωση προσωπικών απόψεων μέσα από τον προφορικό και το γραπτό λόγο
- Έχουν έρθει σε επαφή με την ερευνητική διαδικασία στο αντικείμενο της αρχιτεκτονικής (διατύπωση ερωτημάτων, μεθοδολογία της έρευνας, ανάλυση και διατύπωση επιχειρημάτων)
- Έχουν ασκηθεί στη συγγραφή κειμένου ακαδημαϊκών προδιαγραφών και στη διαχείριση διαφορετικών πηγών (βιβλιογραφία, ηλεκτρονικές πηγές, οπτικά αρχεία κλπ.) και εξοικείωση με τη χρήση αναφορών,παραπομπών.
Το μάθημα οργανώνεται σε τρεις θεματικές ενότητες.
Με άξονα το έργο του Michel Foucault και του Edward Said και με αναφορές στις μελέτες της Gayatri Chakravorty Spivak, της bel hooks και άλλων, η πρώτη θεματική ενότητα εστιάζει σε θεωρητικές προσεγγίσεις της μετα-αποικιακής εποχής. Θέτει ζητήματα που αφορούν την σχέση γνώσης/εξουσίας/χώρου, των κυρίαρχων λόγων και των αναπαραστάσεων, των διπόλων όπως Δύση/Ανατολή, Ανδρικό/Θηλυκό και της αμφισβήτησης τους από μετααποικιακό και μαύρο φεμινισμό που διερευνούν επιπλέον δυνατοτήτες και χώρους αντίστασης, οικειοποίησης, μετάφρασης, υβριδοποίησης από την πλευρά αυτών που σπρώχνονται στο ‘περιθωρίο’, των ‘άλλων’, των υποτελών (subaltern), των ιθαγενών, των ‘γυναικών’.
Η δεύτερη θεματική του μαθήματος, εστιάζει σε επιστημολογικές οπτικές του ‘Νότου’ για να φέρει αρχικά στο προσκήνιο δομικές αλλά και άλλες μορφές βίας σε ανθρώπους και τη ‘φύση’ που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της νέο-αποικιοκρατίας, φυλετικού καπιταλισμού και της πατριαρχίας και επηρεάζουν δυσμενώς πληθυσμούς στον Παγκόσμιο Νότο αντλώντας από το πρόσφατο έργο του Achille Mbembe, της Ann Stoler, της Anna Tsing και του Rob Nixon. Το μάθημα προσεγγίζει το ‘Νότο’ όχι μόνο ως τόπο εξουσίας, ερείπωσης, νεκροπολιτικής και εξορυκτικής βίας, αλλά και ως πεδίο αντίστασης, ανάδυσης εναλλακτικών μορφών πολιτειότητας (Henri Lefebvre, Michel De Certeau, James Holston, Anooradha Iyer Siddiqi) αλλά και αντι-αποικιακών, αντι-ρατσιστικών προοπτικών, εγχειρημάτων απο-αποικιοποίησης, και πρακτικών επανόρθωσης και φροντίδας πλανητικής εμβέλειας (Arturo Escobar).
Βασικός στόχος του μαθήματος είναι τέλος να αναδειχθεί η αξία κριτικών, μετα-αποικιακών, φεμινιστικών και οπτικών του ‘Νότου’ στην Ελληνική αρχιτεκτονική αναπτύσσοντας μια τρίτη θεματική με τίτλο Ελληνικές Αποικιακότητες, αντλώντας από την αναδυόμενη βιβλιογραφία και εγχειρήματα απο-αποικιοποίησης που αναπτύσσονται και στο Ελληνικό πλαίσιο.
Σε άμεση σύνδεση με τις θεματικές κατευθύνσεις του φετινού μαθήματος (2023-24) συμβάλλει με προσκεκλημένη ομιλία ο Λουκάς Τριάντης (Επικ. Καθηγητής, ΑΠΘ)
Η αξιολόγηση των φοιτητριών και των φοιτητών βασίζεται στην ποιότητα της εργασίας που παραδίδουν και στο μέτρο της συστηματικής της επεξεργασίας κατά τη διάρκεια του εξαμήνου. Συγκεκριμένα η αξιολόγηση βασίζεται στα εξής:
90% Ατομική εργασία
Οι φοιτήτριες και οι φοιτητές καλούνται να επεξεργαστούν γραπτές θεωρητικές εργασίες. Οι εργασίες εξελίσσονται κατά τη διάρκεια του εξαμήνου, ενσωματώνοντας και υλικό από τις συζητήσεις στο μάθημα ενώ μπορεί να περιλαμβάνουν: παρουσίαση θεωρητικών κειμένων σε προγραμματισμένα σεμινάρια, ενδιάμεση παρουσίαση και παράδοση εργασιών.
10% Ενεργή συμμετοχή και συμβολή στο μάθημα
Το μάθημα επιδιώκει την ενεργή εμπλοκή στην συλλογική εκπαιδευτική εμπειρία μέσα από την προσεκτική παρακολούθηση όλων των παρουσιάσεων, δημιουργική κριτική και διατύπωση ερωτημάτων σε διαλέξεις, ομιλίες, και σεμινάρια, και την ανταλλαγή γνώσεων, ιδεών και υλικού με όλους/ες τους συμμετέχοντες/ουσες.
Οι γραπτές εργασίες αξιολογούνται με βάση τα πιο κάτω κριτήρια:
- Διατύπωση σαφών επιχειρημάτων
- Δημιουργική εμπλοκή με τα ερωτήματα/προβληματισμούς που θέτει το μάθημα
- Χρήση αναφορών σε κείμενα και στο έργο συγγραφέων που παρουσιάζονται στο μάθημα, και σε ιδέες που διατυπώνονται από προσκεκλημένους ομιλητές ή κατά τη διάρκεια συζητήσεων από συμμετέχοντες/ουσες φοιτητές/τριες, ή/και από αυτόνομη έρευνα
- Σωστή χρήση παραπομπών και γραπτό κείμενο χωρίς ορθογραφικά λάθη.
Αβδελά, Ε., Αρβανιτάκης, Δ., Δελβερούδη, Ε. Α., Ματθιόπουλος, Ε. Δ., Πετμεζάς, Σ., Σακελλαρόπουλος Τ., (επιμ.), Φυλετικές Θεωρίες στην Ελλάδα: Προσλήψεις και Χρήσεις στις Επιστήμες, την Πολιτική, τη Λογοτεχνία και την Ιστορία της Τέχνης κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Αθήνα: Ίδρυμα Τεχνολογίας & Έρευνας - Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης [Εύδοξος: 68370509, Λεπτομέρειες]
Αθανασίου, Α., Καραβαντά Μ., Λαλιώτου Ι., Παπαηλία Π., 2016. Αποδομώντας την Αυτοκρατορία: Θεωρία και Πολιτική της Μετααποικιακής Κριτικής. Αθήνα: Νήσος. [Εύδοξος: 5066253, Λεπτομέρειες]\
Βαΐου Ν., 2021. Η Αθέατη Εργασία των Γυναικών στη Συγκρότηση της Πόλης. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.[Εύδοξος: 102075962, Λεπτομέρειες]
Βερζές Φρανσουάζ, Ένας Φεμινισμός της Απο-αποικιοποίησης. Μτφρ. Γιώργος Πρόδρομου. Αθήνα: Τοποβόρος.
Bhabha, H.K. 1994. The Location of Culture. London: Routledge.
Braidotti, R., 2014. Νομαδικά Yποκείμενα: Ενσωματότητα και Έμφυλη Διαφορά στη Σύγχρονη Φεμινιστική Θεωρία [Εύδοξος: 50662560, Λεπτομέρειες]
Foucault, M. 2012. Η Γέννηση της Βιοπολιτικής: Παραδόσεις στο Κολλέγιο της Γαλλίας (1978-1979), Αθήνα: Πλέθρον. [Εύδοξος: 32997917, Λεπτομέρειες]
Foucault, Μ. 2012. Ετεροτοπίες και Άλλα Κείμενα. Αθήνα: Πλέθρον. [Εύδοξος: 12408938, Λεπτομέρειες]
Κουρουτσίδου, M., Γκασούκα Μ., 2021. Όψεις Φύλου και Διακρίσεων. Αθήνα: Εκδόσεις Γκόνη.
Lefebvre, H. 1991. Critique of Everyday Life, vol. 1, trans. J. Moore. London: Verso.
Lefebvre, H. 1991 [1974]. The Production of Space, trans. D. Nicholson-Smith. Oxford: Blackwell.
Lefebvre, H. 2007. Δικαίωμα στην Πόλη: Χώρος και Πολιτική, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης, Αθήνα: Κουκκίδα [Εύδοξος 68387950, Λεπτομέρειες]
Lefebvre, H., & Stanek, Ł. 2014. Toward an Αrchitecture of Εnjoyment. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Λιάκος Α., Ο Ελληνικός 20ός Αιώνας. Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις. [Εύδοξος: 94644270, Λεπτομέρειες]
Massey D. 1991. A Global Sense of Place, Marxism Today.
Massey, D. 2001. Φιλοσοφία και Πολιτικές της Χωρικότητας, μτφ. Α. Πατσού, επιμ. μτφ. Ν. Βαΐου. Αθήνα: Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ - Παπασωτηρίου.
Massey, D. 2005. For Space. London: Sage.
Αφιέρωμα στη Doreen Massey, ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Εξαμηνιαία Έκδοση Επιστημόνων του Χώρου, Άνοιξη 2017, Τεύχος 29.
Mbembe, A. 2000. At the Edge of the World: Boundaries, Territoriality, and Sovereignty in Africa. Public Culture 12: 259–84.
Mbembe, A. 2003. Necropolitics. Public Culture 15: 11–40.
Πανουργιά Ν., Λέρος. Η Γραμματική του Εγκλεισμού. Αθήνα: Νεφέλη. [Εύδοξος 94703432, Λεπτομέρειες]
Said, E. 1996 [1978]. Οριενταλισμός, Αθήνα: Νεφέλη. [Εύδοξος: 10375, Λεπτομέρειες]
Spivak, G. C., 2018. Μπορούν οι Υποτελείς να Ομιλούν; Τρίκαλα : Επέκεινα.
Weizman, E., 2021. Forensic Architecture: Η Βία στο Μεταίχμιο της Ανιχνευσιμότητας. Αθήνα: Νήσος [Ευδοξία102075605, Λεπτομέρειες]
Χαμηλάκης, Γ. 2012. Το Έθνος και τα Ερείπια του: Αρχαιότητα, Αρχαιολογία Και Εθνικό Φαντασιακό στην Ελλαδα. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου. [Εύδοξος: 32997649, Λεπτομέρειες]
decolonize, aποαποικιοποίηση, Νότος, αποικιοκρατία, φύλο, φυλή, εξουσία, βία, επανόρθωση, φροντίδα