Τα σύγχρονα αστικά τοπία μετασχηματίζονται μέσα σε ένα πλαίσιο διαρκών και εναλλασσόμενων κρίσεων και προκλήσεων (οικονομική κρίση, πανδημία, κλιματική αλλαγή κ.α.). Υπό αυτές τις συνθήκες, η διαδικασία της αρχιτεκτονικής παρέμβασης μέσα στην πόλη και η σύνδεση με τον αστικό ιστό αποτελεί μια πολυπαραγοντική διαδικασία που θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις δυναμικές σχέσεις που αναπτύσσονται σε μια πόλη (χωρικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές κ.α.). Ιδιαίτερα σε περιόδους αστικής μεγέθυνσης όπως η σημερινή, με αστικές αναπλάσεις τόσο από τη μεριά της κτηματαγοράς όσο και του δημοσίου, η αρχιτεκτονική παρέμβαση στο χώρο καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητα των περιοχών, στοιχεία κοινωνικής συνοχής, ανθεκτικότητας, και αντικατοπτρίζει το βαθμό συμπερίληψης και συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών στην διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Στόχος του μαθήματος είναι να βοηθήσει τους φοιτητές-τριες να κατανοήσουν σε βάθος τα εργαλεία της αρχιτεκτονικής παρέμβασης μέσα στην πόλη μέσα από την κριτική ανάγνωση των υφιστάμενων αστικών τοπίων, των διαδικασιών που τα παρήγαγαν, το ρόλο των κοινωνικο-χωρικών διαδικασιών και τις μεθόδους χωρικής ανάλυσης. Όλα τα παραπάνω, με έμφαση στα συστατικά στοιχεία του αστικού σχεδιασμού και της θεωρίας του αστικού σχεδιασμού. Η εξοικείωση των φοιτητών με τα πολλαπλά επίπεδα και τις πολλαπλές κλίμακες σχεδιασμού είναι επίσης ένας βασικός στόχος του μαθήματος, σε συνδυασμό με την κατανόηση της έννοιας των στρατηγικών παρεμβάσεων σε επίπεδο πόλης. Από την κλίμακα της πόλης, της γειτονιάς και του οικοδομικού τετραγώνου μέχρι και του δημόσιου χώρου, τα πολλαπλά επίπεδα του σχεδιασμού θα είναι βασικό αντικείμενο της συνθετικής διαδικασίας. Το μάθημα θα επικεντρωθεί ιδιαίτερα στη σχέση των κτιριακών συνόλων με το δημόσιο χώρο, στην σχέση νέων και υφιστάμενων δομών και κελύφων, τις σχέσεις χρήσεων γης, δραστηριοτήτων του δημόσιου χώρου και κτιρίου, των συνδέσεων-συνεργειών του αρχιτεκτονικού έργου με τον αστικό ιστό και του κοινωνικού, χωρικού, πολιτικού και οικονομικού πλαισίου στο οποίο εντάσσεται.

Το Μάθημα διακρίνεται σε δυο μέρη: Το βασικό είναι το Εργαστήριο-Σύνθεση που αποτελεί και τον κορμό του μαθήματος, το οποίο συνοδεύεται από το δέυτερο μέρος της Θεωρίας και των Διαλέξων.  

Με την επιτυχή ολοκλήρωση του μαθήματος, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες θα είναι σε θέση να:

1. Αναλύουν τα σύγχρονα αστικά τοπία, εντοπίζοντας τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές δυνάμεις που τα διαμορφώνουν.

2. Ερμηνεύουν κριτικά τις σχέσεις μεταξύ αρχιτεκτονικού έργου, δημόσιου χώρου και αστικού ιστού, αναγνωρίζοντας τις δυναμικές αλληλεπιδράσεις τους.

3. Εφαρμόζουν μεθοδολογίες χωρικής και κοινωνικο-οικονομικής ανάλυσης για τη διερεύνηση περιοχών παρέμβασης στον αστικό χώρο.

4. Σχεδιάζουν αρχιτεκτονικές και αστικές παρεμβάσεις σε πολλαπλές κλίμακες — από την πόλη και τη γειτονιά έως το κτίριο και τον δημόσιο χώρο.

5. Συνθέτουν προτάσεις αστικού σχεδιασμού που ενσωματώνουν νέες χρήσεις και λειτουργίες κοινωνικής υποδομής με σεβασμό στις υφιστάμενες δομές και τα κελύφη.

6. Αξιολογούν τις στρατηγικές αναζωογόνησης και ανασυγκρότησης περιοχών, λαμβάνοντας υπόψη ζητήματα κοινωνικής συνοχής, συμμετοχής και βιωσιμότητας.

7. Ενσωματώνουν συμμετοχικές διαδικασίες και αρχές κοινωνικού σχεδιασμού στη διαμόρφωση προτάσεων, αναγνωρίζοντας τη σημασία της ένταξης των τοπικών κοινοτήτων.

8. Διερευνούν την ιστορική εξέλιξη και τις θεωρητικές αφετηρίες του αστικού σχεδιασμού, συνδέοντας θεωρία και πρακτική στην παραγωγή του αστικού χώρου.

9. Αναπτύσσουν δεξιότητες οπτικοποίησης και επικοινωνίας του σχεδιαστικού τους έργου (μέσω μακετών, πινακίδων, χαρτών, masterplans κ.λπ.) σε ακαδημαϊκό και επαγγελματικό πλαίσιο.

10. Αντιλαμβάνονται κριτικά τον ρόλο του/της αρχιτέκτονα στον σύγχρονο αστικό μετασχηματισμό, με γνώμονα την ανθεκτικότητα, την κοινωνική δικαιοσύνη και τη βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων.

Το Εργαστήριο-Σύνθεση που θα εκπονήσουν οι φοιτητές-τριες στόχο έχει να τους βοηθήσει να αναπτύξουν δεξιότητες σε θέματα ανάλυσης των χαρακτηριστικών και των ταυτοτήτων που συγκροτούν και διαμορφώνουν τα σύγχρονα αστικά τοπία και να κατανοήσουν τη σημασία των πολλαπλών κλιμάκων στο σχεδιασμό του χώρου της πόλης. Ταυτόχρονα θα εξοικειωθούν περαιτέρω σε θέματα σύνθεσης σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού και αστικών παρεμβάσεων.

Κέντρο της σύνθεσης θα είναι η περιοχή του Νέου Φαλήρου στον Πειραιά και συγκεκριμένα η περιοχή των οικοπέδων ΧΡΩΠΕΙ. Η περιοχή έχει σήμερα ένα σημαντικό κτιριακό απόθεμα και αδόμητους χώρους, αλλά και έντονα στοιχεία υποβάθμισης. Συνδυάζει χρήσεις εμπορίου, αθλητισμού (Γήπεδο Καραϊσκάκη) αλλά και περιοχές κατοικίας, και βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος το τελευταίο διάστημα λόγω του Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου (ΕΠΣ) Νέου Φαλήρου, την αξιοποίηση του ακινήτου ΧΡΩΠΕΙ, και επενδυτικά σχέδια που έχουν ανακοινωθεί για την περιοχή. Στόχος του μαθήματος θα είναι η εισαγωγή χρήσεων και λειτουργιών κοινωνικής υποδομής και χαρακτήρα, που θα εξυπηρετούν τις ανάγκες τις τοπικής κοινωνίας, αλλά και την υπερτοπική σημασία της συγκεκριμένης περιοχής. 

Στόχος της συνθετικής εργασίας είναι η επίλυση μια δύσκολης «εξίσωσης». Την αναδιάταξη των χρήσεων γης στην περιοχή και των λειτουργιών με στόχο την εξυπηρέτηση των κατοίκων της περιοχής, λαμβάνοντας όμως υπόψη σύγχρονες τάσεις στον αστικό σχεδιασμό, αλλά και τις ευρύτερες δυναμικές στην περιοχή.  

Το μάθημα θα δομηθεί με βάση τρεις ενδιάμεσες ασκήσεις:

ΠΡΩΤΗ ΑΣΚΗΣΗ: Θα δοθεί στις ομάδες χρονικό περιθώριο τριών (3) εβδομάδων ώστε να προχωρήσουν στην ανάλυση των βασικών στοιχείων της περιοχής παρέμβασης. Έμφαση θα δοθεί σε πολλαπλά επίπεδα: στη σχέση με τη πόλη, την ανάλυση των χρήσεων, την εικόνα της περιοχής, τη μορφολογία και τυπολογία, το δημόσιο χώρο, τις υλικότητες κ.α.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΣΚΗΣΗ: Σε συνέχεια της ανάλυσης οι ομάδες των φοιτητών θα πρέπει σε διάστημα τριών (3) εβδομάδων να διαμορφώσουν την στρατηγική ανάπτυξης στην περιοχή παρέμβασης, όπου θα αποτυπώνονται κατ’ ελάχιστο: οι προτεινόμενες χρήσεις και λειτουργίες, το κτιριολογικό πρόγραμμα των παρεμβάσεων, η στρατηγική προσβασιμότητας στο χώρο καθώς και ο χαρακτήρας των παρεμβάσεων.

ΤΡΙΤΗ ΑΣΚΗΣΗ: Διαμόρφωση Προτάσεων για την περιοχή παρέμβασης. Με βάση την ανάλυση που έχει προηγηθεί και τα πρώτα συμπεράσματα οι ομάδες θα προτείνουν ένα σχέδιο που στόχο έχει την βελτίωση της καθημερινότητας και των κοινωνικών υποδομών για την περιοχή παρέμβασης. 

• Το κτιριολογικό πρόγραμμα και οι επιλεγμένες χρήσεις αποτελούν τμήμα της πρότασης 
• Θα πρέπει με διακριτό τρόπο να παρουσιάζεται η στρατηγική παρέμβασης και η ιεράρχηση των προτάσεων, με βάση και την ανάλυση που έχει προηγηθεί. 
• Κατ’ελαχιστο θα παραδοθεί το Masterplanτων προτάσεων σε κλίμακα 1.1000, Ενδεικτικές Τομές, Κατόψεις εστίασης σε κλίμακα 1.200 σε υποενότητες που θα υποδείξουν οι φοιτητές. Μακέτα των προτάσεων ή τρισδιάστατη απεικόνιση.
• Συνολικά οι προτάσεις θα παραδοθούν με την μορφή Τεύχους και Πινακίδων Παρουσίασης.

Παράλληλα με το εργαστηριακό μέρος του μαθήματος θα γίνουν οι παρακάτω διαλέξεις:

1. Μάθημα 1: Εισαγωγή στους Στόχους και τη Δομή του Μαθήματος

   • Έννοιες αστικού σχεδιασμού, αστικής αναζωογόνησης και ρόλος της αρχιτεκτονικής παρέμβασης.

2. Μάθημα 2: Ιστορικές Αφετηρίες του Αστικού Σχεδιασμού

   • Χρονολογίες, Τυπολογίες, Ουτοπίες, Στιγμιότυπα.

3. Μάθημα 3: Εισαγωγή στο Θεωρητικό Πλαίσιο του Αστικού Σχεδιασμού

   • Θεωρητικές προσεγγίσεις, έννοιες και μεθοδολογίες (Rossi, Gehl, Castells, Cuthbert κ.ά.).

4. Μάθημα 4: Επιρροές του Αστικού Σχεδιασμού από άλλα Επιστημονικά Πεδία

   • Κοινωνιολογία, Γεωγραφία, Πολιτική Θεωρία, Περιβαλλοντική Ψυχολογία, Φεμινιστικές προσεγγίσεις.

5. Μάθημα 5: Διαδικασίες και Τεχνικές στον Σχεδιασμό του Χώρου

   • Θεσμικό πλαίσιο, διαγωνισμοί, συμμετοχικές διαδικασίες.

6. Μάθημα 6: Τυπολογίες και Θεματικές: Αναζωογόνηση Κεντρικών Περιοχών

   • Σχεδιασμός κέντρων πόλεων, ταυτότητα, πολιτισμός, κοινωνική ανανέωση.

7. Μάθημα 7: Τυπολογίες και Θεματικές: Γειτονιές και Τόποι Κατοικίας

   • Μοντέρνο Κίνημα, Townscape, New Urbanism, 15-Minute City.

8. Μάθημα 8: Κοινωνική Συνοχή και Αστικός Σχεδιασμός

   • Πολιτικές ένταξης, κοινωνική ανθεκτικότητα, ευρωπαϊκές εμπειρίες.

9. Μάθημα 9: Κοινωνικός Αποκλεισμός και Εξευγενισμός (Gentrification)

   • Φαινόμενα αποκλεισμών, αστικές ανισότητες, αντιστάσεις και παραδείγματα.

10. Μάθημα 10: Νέες Κατευθύνσεις στον Αστικό Σχεδιασμό

    • Μεταπανδημικές πόλεις, βιωσιμότητα, ανθεκτικότητα, κλιματική αλλαγή.

11. Μάθημα 11: Επισκόπηση Θεωρίας και Συμπεράσματα

    • Ανακεφαλαίωση βασικών θεωρητικών αξόνων και εργαλείων.

12. Μάθημα 12: Διορθώσεις Συνθετικών Εργασιών – Εργαστήριο

13. Μάθημα 13: Τελικές Διορθώσεις και Παρουσιάσεις

Η αξιολόγηση των φοιτητών θα γίνει μέσα από την τελική παρουσίαση που θα πρέπει να κάνουν οι φοιτητικές ομάδες κατά την διάρκεια τη εξεταστικής περιόδου, καθώς και από τις παρουσιάσεις και την ανταπόκριση στις ενδιάμεσες ασκήσεις κατά τη διάρκεια του εξαμήνου. Στην τελική παρουσίαση θα πρέπει να συμπυκνώνεται όλο το υλικό  των τριών ασκήσεων, να παρουσιάζεται η ανάλυση, η στρατηγική και οι προτάσεις για την περιοχή μελέτης.

Amin, Ash. 2006. “Collective Culture and Urban Public Space.” In . Woodrow Wilson International the Center for Scholars: Inclusive cities: challenges of urban diversity.

———. 2011. “Urban Planning in an Uncertain World.” In The New Blackwell Companion to the City, edited by Gary Bridge and Sophie Watson, 631–42. Wiley-Blackwell. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9781444395105.ch55/summary.

Balibrea, Mari Paz. 2001. “Urbanism, Culture and the Post-Industrial City: Challenging the ‘Barcelona Model.’” Journal of Spanish Cultural Studies 2 (2): 187–210. https://doi.org/10.1080/14636200120085174.

Blau, Judith R. 1989. The Shape of Culture: A Study of Contemporary Cultural Patterns in the United States. Cambridge ; New York: Cambridge University Press.

Boyle, Mark, and George Hughes. 1991. “The Politics of the Representation of ‘the Real’: Discourses from the Left on Glasgow’s Role as European City of Culture, 1990.” Area 23 (3): 217–28.

Busquets, Joan. 2013. “A Few Notes on Today’s Urban Planning Culture.” Quaderns PDU Metropolita 1.

Carmona, Matthew. 2009. “Sustainable Urban Design: Principles to Practice.” International Journal of Sustainable Development 12 (1): 48–77. https://doi.org/10.1504/IJSD.2009.027528.

Castells, M. 2009. The Rise of the Network Society: The Information Age: Economy, Society, and Culture Volume I. 2 edition. Chichester, West Sussex ; Malden, MA: Wiley-Blackwell.

Chambers, I. 1994. Migrancy, Culture, Identity. New York: Routledge.

Cuthbert, Alexander. 2011. Understanding Cities: Method in Urban Design. 1st edition. Routledge.

Cuthbert, Alexander R. 2003. Designing Cities: Critical Readings in Urban Design. Malden, MA: Blackwell Pub.

———. 2006. The Form of Cities: Political Economy and Urban Design. Malden, MA; Oxford: Blackwell Pub.

Florida, Richard. 2017. The New Urban Crisis: How Our Cities Are Increasing Inequality, Deepening Segregation, and Failing the Middle Class—and What We Can Do About It. 1 edition. New York: Basic Books.

Gospodini, Aspa. 2009. “Post-Industrial Trajectories of Mediterranean European Cities: The Case of Post-Olympics Athens.” Urban Studies 46 (5–6): 1157–86. https://doi.org/10.1177/0042098009103859.

Hall, Tim, and Phil Hubbard. 1998a. “The Entrepreneurial City and the ‘New Urban Politics.’” In The Entrepreneurial City: Geographies of Politics, Regime and Representation, edited by Tim Hall and Phil Hubbard, 1 edition, 1–26. Chichester ; New York: Wiley.

———. 1998b. The Entrepreneurial City: Geographies of Politics, Regime and Representation. 1 edition. Chichester ; New York: Wiley.

Harvey, David. 1993. “From Space to Place and Back Again: Reflections on the Condition of Postmodernity.” In Mapping the Futures: Local Cultures, Global Change, edited by John Bird, Barry Curtis, Tim Putnam, and Lisa Tickner. Routledge.

Hubbard, Phil. 1996. “Urban Design and City Regeneration: Social Representations of Entrepreneurial Landscapes.” Urban Studies 33 (8): 1441–61. https://doi.org/10.1080/0042098966745.

Jauhiainen, Jussi S. 1995. “Waterfront Redevelopment and Urban Policy: The Case of Barcelona, Cardiff and Genoa.” European Planning Studies 3 (1): 3–23. https://doi.org/10.1080/09654319508720287.

Jenks, Michael. 2005. Future Forms and Design for Sustainable Cities. Routledge.

Kasprisin, Ron. 2019. Urban Design: The Composition of Complexity. 2nd ed. London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315111254.

Kostof, Spiro. 2005. The City Assembled: The Elements of Urban Form Through History. Reprint edition. New York, NY: Thames & Hudson.

Larco, Nico. 2016. “Sustainable Urban Design – a (Draft) Framework.” Journal of Urban Design 21 (1): 1–29. https://doi.org/10.1080/13574809.2015.1071649.

Leontidou, Lila. 1993. “Postmodernism and the City: Mediterranean Versions.” Urban Studies 30 (6): 949–65. https://doi.org/10.1080/00420989320080881.

Madanipour, Ali. 2006. “Roles and Challenges of Urban Design.” Journal of Urban Design 11 (2): 173–93. https://doi.org/10.1080/13574800600644035.

Massey, Doreen. 1993. “Power-Geometry and a Progressive Sense of Place.” In Mapping the Futures: Local Cultures, Global Change, edited by John Bird, Barry Curtis, Tim Putnam, George Robertson, and Lisa Tickner. Routledge.

Monclús, Francisco-Javier. 2003. “The Barcelona Model: And an Original Formula? From ‘Reconstruction’ to Strategic Urban Projects (1979–2004).” Planning Perspectives 18 (4): 399–421. https://doi.org/10.1080/0266543032000117514.

Montgomery, John. 1998. “Making a City: Urbanity, Vitality and Urban Design.” Journal of Urban Design 3 (1): 93–116. https://doi.org/10.1080/13574809808724418.

Morris, A. E. J. 1979. History of Urban Form: Before the Industrial Revolutions. 2nd edition. London: George Godwin Limited.

Moughtin, Cliff, and Peter Shirley. 2005. Urban Design: Green Dimensions. Routledge.

Peck, Jamie. 2005. “Struggling with the Creative Class.” International Journal of Urban and Regional Research 29 (4): 740–70. https://doi.org/10.1111/j.1468-2427.2005.00620.x.

Peponis, John. 1989. “Space, Culture and Urban Design in Late Modernism and After.” Ekistics 56 (334/335): 93–108.

Porter, Libby, and Kate Shaw. 2013. Whose Urban Renaissance?: An International Comparison of Urban Regeneration Strategies. 1 edition. S.l.: Routledge.

Rehan, Reeman Mohammed. 2013. “Sustainable Streetscape as an Effective Tool in Sustainable Urban Design.” HBRC Journal 9 (2): 173–86. https://doi.org/10.1016/j.hbrcj.2013.03.001.

Ritchie, Adam, and Randall Thomas. 2013. Sustainable Urban Design: An Environmental Approach. Taylor & Francis.

RUBIN, BARBARA. 1979. “Aesthetic Ideology and Urban Design.” Annals of the Association of American Geographers 69 (3): 339–61. https://doi.org/10.1111/j.1467-8306.1979.tb01261.x.

Savage, Michael, and Alan Warde. 1993. Urban Sociology, Capitalism and Modernity. Macmillan.

Savitch, H. V., and Paul Kantor. 2004. Cities in the International Marketplace: The Political Economy of Urban Development in North America and Western Europe.

Schama, Simon. 1996. Landscape And Memory. Vintage ed. edition. New York, NY: Vintage.

Slater, Tom. 2011. “Gentrification of the City.” In The New Blackwell Companion to the City, edited by Gary Bridge and Sophie Watson, 571–85. Wiley-Blackwell. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9781444395105.ch50/summary.

Spreiregen, Paul D. 1965. Urban Design: The Architecture of Towns and Cities. 3rd prtg edition. McGraw Hill.

Stone, Clarence N., and Heywood T. Sanders, eds. 1987. The Politics of Urban Development. UK ed. edition. Lawrence, Kan: University Press of Kansas.

Wansborough, Matthew, and Andrea Mageean. 2000. “The Role of Urban Design in Cultural Regeneration.” Journal of Urban Design 5 (2): 181–97. https://doi.org/10.1080/713683962.

Zarlenga, Matías I., Joaquim Rius Ulldemolins, and Arturo Rodríguez Morató. 2016. “Cultural Clusters and Social Interaction Dynamics: The Case of Barcelona.” European Urban and Regional Studies23 (3): 422–40. https://doi.org/10.1177/0969776413514592.