Με το πέρας του κύκλου των μαθημάτων προσδοκάται οι φοιτητές/τριες θα έχουν:
1) Εξοικειωθεί και κατανοήσει θεωρίες και έννοιες που σχετίζονται με το πολυεπίπεδο θέμα της ανάπτυξης των πόλεων διαχρονικά.
2) Μελετήσει και αξιολογήσει κριτικά χαρακτηριστικά παραδείγματα αστικών συνόλων και αρχιτεκτονημάτων μέσα από επαφή με επιστημονικά κείμενα, πρωτογενή τεκμήρια, έρευνα πεδίου.
3) Καλλιεργήσει περαιτέρω την κριτική σκέψη, μέσω της ενθάρρυνσής τους να συγκροτήσουν αυτόνομη προσωπική ερμηνεία του χώρου και σχεδιαστική προσέγγιση.
Το μάθημα εστιάζει στη διαχρονική ανάπτυξη των πόλεων μέσα από διαδικασίες χωρικής συγκρότητησης σε επίπεδο πολεοδομικού σχεδιασμού και αρχιτεκτονικών ευρείας κλίμακας. Παράλληλα εξετάζεται το θεωρητικό πλαίσιο στόχευσης και εφαρμογής τους και οι ποικίλες δυναμικές που προκύπτουν, τόσο στον δομημένο χώρο, όσο αναφορικά και με την εκάστοτε ιστορική συγκυρία, το κοινωνικό σύνολο, τις ποικίλες εθνοτικές ή θρησκευτικές ομάδες, τη συλλογική μνήμη κ.ά.
Στο πλαίσιο του μαθήματος γίνεται θεώρηση της πόλης με τα ερμηνευτικά σχήματα του παλίμψηστου και του ψηφιδωτού. Η μεσαιωνική πρακτική των παλίμψηστων, δηλαδή η απόξεση κειμένων από περγαμηνές, ώστε αυτές να επαναχρησιμοποιηθούν για άλλα γραπτά, δεν συνδεόταν με ιδεολογική απαξίωση του αρχικού περιεχομένου. Αντίθετα εφαρμοζόταν σε βιβλία με μειωμένο αναγνωστικό ενδιαφέρον, δηλαδή σε όσα δεν είχαν πλέον συνάφεια με την εποχή τους.
Κατ’ αναλογία ο αστικός χώρος, ιδίως σε πόλεις με μακραίωνη ιστορία και συνεχή κατοίκηση, αποτελεί ένα σύνολο επάλληλων στρωμάτων (ή στρωματογραφιών), με τα παλαιότερα να υπερκαλύπτονται από τα νεότερα. Υπάρχει ωστόσο μια ουσιώδης διαφορά σε σχέση με τα παλίμψηστα στα scriptoria των μεσαιωνικών μοναστηριών: Η απαλοιφή καταλοίπων του παρελθόντος δεν αποκλείεται να είναι και εσκεμμένη, υποκινούμενη από ιδεολογικά κίνητρα, πολιτική κατεύθυνση, ιστορική συγκυρία (κατάκτηση από ξένη δύναμη) ή φυσικά φαινόμενα (π.χ. σεισμός). Ακόμη μια ουσιαστική διαφορά είναι ότι η εξάλειψη στην περίπτωση των πόλεων δεν είναι πάντοτε και απαραιτήτως καθολική. Μεμονωμένες «ψηφίδες» του αστικού χώρου –αρχιτεκτονήματα ή σύνολα– επιλέγονται στοχευμένα, όχι μόνο να διατηρηθούν, αλλά ακόμη και να αναδειχθούν στο πλαίσιο δραστικών πολεοδομικών παρεμβάσεων. Αυτό μπορεί να συμβαίνει για πολλούς λόγους όπως: 1) Νομιμοποίηση της εκάστοτε εξουσίας ως μόνου και αυθεντικού κληρονόμου συγκεκριμένων πτυχών του παρελθόντος, πτυχών που εξυπηρετούν π.χ. ιδεολογικά αφηγήματα. 2) Εξασφάλιση της ιστορικής συνέχειας. 3) Οικοδόμηση ταυτοτήτων (εθνοτικών, θρησκευτικών κ.ά.) απαλλαγμένων ωστόσο από ανεπιθύμητες «αποχρώσεις» κάθε είδους. Τέτοιου είδους «ψηφίδες» στον χώρο συχνά αναπλαισιώνονται με νέα αρχιτεκτονική δημιουργία, η οποία μπορεί να έχει είτε διαφοροποιημένη είτε εκλεκτικιστική-μιμητική εκφορά ή να κινείται στη σφαίρα της στείρας αντιγραφής τυπολογιών και μορφών.
Επομένως η πόλη δύναται να ερμηνευθεί και ως σύνολο «ψηφίδων», κάθε μιας με άλλο ιστορικό βάθος και κοινωνικό έρεισμα. Η επιλογή ή απόρριψη της κάθε «ψηφίδας» και η συγκρότηση του εκάστοτε «παρόντος» του αστικού ιστού, εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες (ιστορικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς κ.ά) και συνεπικουρούνται από πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές θεωρήσεις.
Στόχος του μαθήματος είναι η διερεύνηση των παραπάνω πτυχών και δυναμικών που ανακύπτουν από την πολεοδομική και οικιστική ιστορία των αστικών κέντρων μέσω της παρουσίασης και κριτικής ανάλυσης χαρακτηριστικών περιπτώσεων πόλεων, οι οποίες έχουν τα εξής κοινά χαρακτηριστικά:
1) Μακραίωνη, συνεχής κατοίκηση έως σήμερα με αφετηρία την αρχαιότητα ή τον μεσαίωνα.
2) Έντονο ιστορικό υπόβαθρο με γεγονότα που άλλαξαν ριζικά τη σύσταση του αστικού ιστού ή του πληθυσμού, με διαδοχή υποκειμένων άσκησης της εξουσίας (π.χ. κατάκτηση ή καταστροφή από επιδρομή, εκδίωξη πληθυσμού-εποικισμός, αποικιοκρατία, απολυταρχικά καθεστώτα, απελευθερωτικοί αγώνες κ.ά).
3) Να υφίσταται αστικός σχεδιασμός και πολεοδομικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας είτε ανάγονται στην αρχαιότητα, είτε στην Αναγέννηση (15ος-17ος αι. ) ή στην αυγή της Νεωτερικότητας (18ος-19ος αι.) παράλληλα με σύγχρονα προγράμματα πολεοδομικών αναπλάσεων.
Οι επιλεγμένες μελέτες περίπτωσης δεν περιορίζονται μόνο σε πόλεις-ορόσημα στον Ευρωπαϊκό χώρο, αλλά γίνεται επισκόπηση παραδειγμάτων και από τις υπόλοιπες ηπείρους, έτσι ώστε να αναδειχθούν διαφορετικές προσεγγίσεις πολεοδομικής οργάνωσης τόσο πριν όσο και μετά από την εποχή της αποικιοκρατίας.
Συγκεκριμένα μέσω της παρουσίασης χαρακτηριστικών παραδειγμάτων επιδιώκεται η εξάσκηση του ακροατηρίου στην κριτική αντιμετώπιση ερωτημάτων όπως:
o Τι συγκρούσεις ανακύπτουν από πολεοδομικές παρεμβάσεις που πραγματοποιούνται σε έντονα φορτισμένο ιστορικό περιβάλλον;
o Τι αποτύπωμα αφήνει στο χώρο η εκάστοτε κυρίαρχη δύναμη μέσω της άσκησης πολεοδομικής πολιτικής και με ποιες θεωρίες για την αρχιτεκτονική και την πόλη συμπορεύτηκαν;
o Πότε ο πολεοδομικός σχεδιασμός προσπαθεί να εξισορροπήσει το σήμερα με τα κατάλοιπα του παρελθόντος και σε ποιες περιπτώσεις αποτελεί μέσον αναδιατύπωσης ή απόκρυψής του;
o Πως διαμορφώνεται η «επίσημη» αρχιτεκτονική της πόλης στο πλαίσιο ευρύτερων πολεοδομικών προγραμμάτων; Ποιοι παράγοντες διαμορφώνουν τον χαρακτήρα της και κατά πόσο αυτή βασίζεται στα υφιστάμενα πρότυπα «επίσημης» και «ανώνυμης» αρχιτεκτονικής;
o Πως τα μνημεία και εν γένει η διαχείριση των καταλοίπων του παρελθόντος σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού υποτάσσεται στο αφήγημα της εκάστοτε εξουσίας για να την νομιμοποιήσει;
o Πως ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός από τη μια και ο μαζικός τουρισμός από την άλλη εμπορευματοποιούν και μαζικοποιούν τις πόλεις, εκφυλίζοντας τα ιστορικά τους κέντρα σε σκηνικά εύπεπτης τουριστικής κατανάλωσης;
o Πως άσκησαν πολεοδομική πολιτική οι αποικιοκρατικές δυνάμεις στα αστικά κέντρα των κτήσεών τους και τι προκλήσεις θέτει η αποαποικιοποίηση στον πολεοδομικό σχεδιασμό σήμερα;
Οργάνωση μαθήματος, γραπτή εργασία
Το μάθημα θα περιλαμβάνει παραδόσεις στην αίθουσα με τη χρήση φωτεινού προβολέα. Οι φοιτητές/τριες θα ενθαρρύνονται για την ενεργό συμμετοχή τους με αλληλεπίδραση κατά τη διδασκαλία μέσω διατύπωσης ερωτημάτων και απόψεων σχετικά με τα θέματα που αναπτύσσονται ή κριτικής αξιολόγησης των παραδειγμάτων που εξετάζονται.
Για την εμπέδωση και αφομοίωση της θεωρίας καθέ φοιτητής/τρια καλείται να συντάξει κριτικό κείμενο για μια δικής του προτίμησης πόλη ή επιμέρους αστική ενότητα που να συμβαδίζει με τη θεματική του μαθήματος. Το θέμα επιλέγεται ελεύθερα ή καθ’ υπόδειξη και δύναται να είναι είτε από την Ελλάδα, είτε από το εξωτερικό. Το κείμενο θα συνοδεύεται από το κατάλληλο εικονογραφικό υλικό (το οποίο κατά προτίμηση θα πρέπει να περιλαμβάνει κυρίως ιδιόχειρα σκίτσα ή σχέδια) και από τη δέουσα βιβλιογραφική τεκμηρίωση. Στη διάρκεια των μαθημάτων οι φοιτητές/τριες καλούνται να παρουσιάσουν ενόπιων των συναδέλφων τους ενδιάμεσα στάδια της εργασίας τους, με σκοπό τον διάλογο ή την ανταλλαγή απόψεων μεταξύ τους με τον συντονισμό του διδάσκοντα.
Ο βαθμός επιτυχίας στο μάθημα αξιολογείται από την ενεργή συμμετοχή στο μάθημα, από τις ενδιάμεσες προφορικές παρουσιάσεις του επιλεγμένου θέματος κάθε φοιτητή/τριας και από την τελική μορφή της γραπτής εργασίας.
Στους φοιτητές/τριες παρέχεται γενική βιβλιογραφία/βοηθητικό υλικό σε ψηφιακή μορφή, τα οποία θα αναρτώνται στην πλατφόρμα E-Class, αλλά και επιπλέον άρθρα ή βιβλία που θα βοηθήσουν στην ανάπτυξη των ατομικών εργασιών.
Κ. Δεκαβάλλας 2015. Περπατώντας στην πόλη – Η αρχιτεκτονική του χώρου των πεζών, Μέλισσα, Αθήνα
Ευ. Δημητριάδης, 1995. Ιστορία της πόλης και της πολεοδομίας. Ευρωπαϊκοί πολιτισμοί: Μυκηναϊκοί χρόνοι ως τις αρχές του 20ου αι., Θεσσαλονίκη, Εκδ. Αδ. Κυριακίδη
P. Hall, Cities of Tomorrow: An Intellectual History of Urban Planning and Design since 1880, New Jersey: Wiley
Δ. Καρύδης, 2006. Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, Αθήνα: Παπασωτηρίου
Γ. Κατσαβουνίδου, 2023. Η Πόλη στην κλίμακα του ανθρώπου, Αθήνα: Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις
R. Koolhaas, 1997. Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan, Νέα Υόρκη: The Monacelli Press
Γ. Π. Λάββας,2008. Επίτομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Θεσσαλονίκη: University Studio Press
A. E. J. Morris, 1994.History of Urban Form before the industrial revolutions (3rd ed.), Λονδίνο: Routledge
L. Mumford, 1987. The City in History, its Origins, its Transformations and its Prospects, London: Penguin
A. Rossi,1991. H Αρχιτεκτονική της Πόλης, (Μτφ. Β. Πετρίδου), Θεσσαλονίκη: University Studio Press
J. B. Ward-Perkins. Citiesof Ancient Greece and Italy: Planning in Classical Antiquity, New York: G. Braziller