Το Φανταστικό Μουσείο: Χωρικές εκφάνσεις της άτυπης μνήμης
Refik Anadol, 2017 - Archive Dreaming
Μετά την ολοκλήρωση του μαθήματος, οι φοιτητές αναμένεται:
o Να αντιληφθούν την έννοια της ευελιξίας στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ως μία δυναμική διαδικασία που δεν περιορίζεται σε μορφολογικά στοιχεία, αλλά επεκτείνεται στη σχέση χώρου, χρόνου και κοινωνικών αναγκών.
o Να αναπτύξουν κριτική ικανότητα στην ανάλυση των σχέσεων χώρου και χρήσεων, εξετάζοντας πώς οι χωρικές εμπειρίες μπορούν να επηρεάσουν και να επηρεαστούν από τις λειτουργικές, υλικές και τεχνολογικές παραμέτρους.
o Να διερευνήσουν την έννοια της αρχιτεκτονικής εμπειρίας ως μία πολυδιάστατη, συνεχώς μεταβαλλόμενη αλληλεπίδραση μεταξύ του ανθρώπου, της τεχνολογίας και του χώρου.
o Να κατανοήσουν τη φύση της μνήμης και της διαχείρισής της όχι ως στατικές διαδικασίες, αλλά ως ρευστές, εξελισσόμενες συνθέσεις που διαμορφώνονται από άυλες και υλικές μορφές, καθώς και από ψηφιακά και φυσικά στοιχεία.
o Να ενσωματώσουν πολυεπίπεδες στρατηγικές σχεδιασμού που εξετάζουν τις αλληλεπιδράσεις των ανθρώπων με το δομημένο περιβάλλον και τις ψηφιακές πληροφορίες, με έμφαση στη δημιουργία προσαρμοστικών χώρων που ανταποκρίνονται στις μεταβαλλόμενες ανάγκες.
o Να κατακτήσουν δεξιότητες στον σχεδιασμό συστημάτων χώρου που υπερβαίνουν την παραδοσιακή μορφή, επικεντρώνοντας την προσοχή τους στις διαδικασίες αναδιαμόρφωσης, αναπροσαρμογής και επαναπροσδιορισμού των λειτουργιών του χώρου.
Η σύγχρονη αρχιτεκτονική καλείται να απαντήσει στις προκλήσεις ενός συνεχώς μεταβαλλόμενου και τεχνολογικά κορεσμένου πολιτιστικού περιβάλλοντος, όπου οι έννοιες της μνήμης και της διαχείρισής της επαναπροσδιορίζονται διαρκώς. Ιδιαίτερα, η μετάβαση στη μετα-ψηφιακή συνθήκη αναδεικνύει νέες μορφές αλληλεπίδρασης και συμμετοχικότητας, και τα μουσεία επαναπροσδιορίζονται ως δυναμικές πλατφόρμες όπου η ψηφιακή και η φυσική πραγματικότητα συνυφαίνονται, δημιουργώντας νέες υβριδικές εμπειρίες μνήμης και πολιτιστικής κληρονομιάς. Στον πυρήνα αυτής της μετάβασης, όπως διαφαίνεται και από τις ιδέες του καλλιτέχνη Roy Ascott ήδη από τα τέλη του περασμένου αιώνα, βρίσκεται η έννοια του υβριδικού μουσείου, ενός χώρου που δεν περιορίζεται μόνο στην ανάδειξη υλικών αντικειμένων αλλά επεκτείνεται και στη φιλοξενία μη-υλικών, σύνθετων οικοσυστημάτων ψηφιακών μορφών πολιτιστικής μνήμης και μεικτής πραγματικότητας. Η ιδέα του Μουσείου Τρίτης Περιόδου, όπως αναφέρει ο Ascott, δεν είναι ένα στατικό δοχείο μνήμης, αλλά μια πλατφόρμα με ενσωματωμένες ψηφιακές τεχνολογίες διάδρασης που εγκαθιστούν ρευστότητα, παροδικότητα, μη-υλικότητα και μετασχηματισμό. Αυτό το μουσείο δεν καταγράφει απλώς την ιστορία, αλλά τη αναδιαμορφώνει, λειτουργώντας ως ένας ζωντανός οργανισμός, ως μια ανοικτή δεξαμενή ανάδυσης πιθανοτήτων. Η μνήμη, λοιπόν, εδώ δεν λογίζεται ως μια αποθήκη παρελθόντος, αλλά ως ένα ρευστό σύστημα, που συνεχώς μετασχηματίζεται, αλληλεπιδρά και ανασυγκροτείται μέσα από τις νέες τεχνολογίες.
Στο πλαίσιο αυτού του εργαστηρίου, η αρχιτεκτονική καλείται να αναμετρηθεί με την πρόκληση της δημιουργίας χώρων που ενσωματώνουν αυτές τις υβριδικές μορφές μνήμης. Οι χώροι αυτοί δεν λειτουργούν μόνο ως παραδοσιακά μουσεία ή μνημονικοί τόποι, αλλά ως διαδραστικοί κόμβοι, όπου η τεχνολογία, η ανθρώπινη εμπειρία και οι ψηφιακές πληροφορίες συνυφαίνονται σε έναν δυναμικό, ζωντανό χώρο. Η αναδυόμενη πολιτιστική μνήμη δεν είναι στατική, αλλά ένας συνεχώς μεταβαλλόμενος χάρτης σχέσεων και αλληλεπιδράσεων. Οι φοιτητές θα εξετάσουν πώς η αρχιτεκτονική μπορεί να διαμορφώσει χώρους που συνδυάζουν τις παραδοσιακές χωρικές εμπειρίες με τη διαρκώς μεταβαλλόμενη φύση της ψηφιακής πληροφορίας, δημιουργώντας μια νέα κατηγορία μνημονικών τόπων, όπου το υλικό και το άυλο συνυπάρχουν και αλληλοτροφοδοτούνται.
Αυτό το εργαστήριο δεν καλείται απλώς να αντιμετωπίσει την πρόκληση της διαχείρισης του παρελθόντος, αλλά να συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση του μέλλοντος. Οι φοιτητές θα κληθούν να σχεδιάσουν μουσειακούς χώρους που δεν είναι απλώς αποθήκες αντικειμένων, αλλά ζωντανοί οργανισμοί που προσαρμόζονται στις συνεχώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές και τεχνολογικές συνθήκες, δημιουργώντας έναν νέο τύπο αρχιτεκτονικής της μνήμης που δεν παραμένει στατική, αλλά αναδιαμορφώνεται και εξελίσσεται και επαναπροσδιορίζει τον ρόλο του θεατή ως δημιουργικού δράστη.
Το σχεδιαστικό εργαστήριο εισάγει τους φοιτητές σε έναν νέο τύπο μουσειακού χώρου που υπερβαίνει τα παραδοσιακά θεσμικά πλαίσια διαχείρισης της μνήμης, και αντλεί έμπνευση από τη σύγχρονη ψηφιακή κουλτούρα και την έννοια της «άτυπης μνήμης». Σε έναν κόσμο όπου η υλικότητα και η αυθεντικότητα έχουν μετατραπεί σε ρευστές έννοιες και η μνήμη αποκτά πολυδιάστατες, υβριδικές μορφές, το εργαστήριο αυτό διερευνά τις αρχιτεκτονικές προεκτάσεις αυτών των φαινομένων. Σε αυτό το πλαίσιο, το Φανταστικό Μουσείο καλείται να σχεδιαστεί ως ένας δυναμικός, συμμετοχικός χώρος που λειτουργεί ως ένας χώρος προσαρμογής και ανάδυσης νέων πραγματικοτήτων, πραγματικών ή/και φανταστικών, ένας χώρος που θα ενσωματώνει τις τεχνολογίες διάδρασης και θα επιτρέπει τη συλλογική παραγωγή νοήματος μέσα από τις ψηφιακές αναπαραστάσεις άτυπων μορφών μνήμης.
Οι φοιτητές θα κληθούν να διερευνήσουν τη σχέση μεταξύ χώρου, ψηφιακής κουλτούρας και άτυπης μνήμης, ενσωματώνοντας στον σχεδιασμό τους τα αποτελέσματα της δικής τους έρευνας και επιλογής άτυπων μορφών μνήμης. Η άτυπη μνήμη αναφέρεται σε εκείνες τις μορφές μνήμης που αναδύονται μέσω άτυπων πρακτικών, προσωπικών ή συλλογικών, οι οποίες μπορούν να περιλαμβάνουν τη διατήρηση ψηφιακών ή φυσικών αντικειμένων, τις αναμνήσεις μέσω της τεχνολογίας, ή τις συμμετοχικές μορφές αποθήκευσης και αναπαραγωγής της μνήμης από κοινοτικές ή διαδικτυακές ομάδες. Αυτές οι μορφές μνήμης δύναται να μην έχουν υλική υπόσταση, να ενσωματώνονται μέσω ψηφιακών δεδομένων, καθημερινών αντικειμένων, ή κοινωνικών πρακτικών, και να επηρεάζονται έντονα από την τεχνολογία και τη διαδραστικότητα. Η έννοια της άτυπης μνήμης δεν αφορά μόνο την καταγραφή γεγονότων, αλλά εμπεριέχει τον συνεχόμενο επαναπροσδιορισμό τους μέσα από νέες τεχνολογίες και ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις. Αυτός ο τύπος μνήμης δεν συνδέεται αποκλειστικά με θεσμικές προσπάθειες διαχείρισης, αλλά με ανεπίσημες, υβριδικές πρακτικές που προσαρμόζονται στις τρέχουσες τεχνολογικές και κοινωνικές εξελίξεις. Για την ανίχνευση άτυπων (φανταστικών ή πραγματικών) ψηφιακών αντικειμένων μνήμης (άτυπων μνημείων) προτείνεται η διερεύνηση μέσω SpeculativeDesign(Σχεδιασμός μέσω Εικασιών) ή μέσω εμπειρικής έρευνας, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει ανάλυση ψηφιακών δεδομένων, προσωπικών αρχείων ή συλλογών, καθώς και ανάλυση πληροφοριών που συλλέγονται από το διαδίκτυο ή άλλα μέσα.
Η δομή του εργαστηρίου συνδυάζει θεωρητικές διαλέξεις με εργαστηριακές ασκήσεις, επιτρέποντας στους φοιτητές να αναπτύξουν τις δικές τους προτάσεις μέσα από την κριτική ανάλυση και την πρακτική εφαρμογή. Το μουσείο που θα σχεδιάσουν θα αποτελεί έναν ενεργό, μελλοντικά προσανατολισμένο χώρο, όπου η μνήμη δεν είναι απλώς ένα παρελθόν, αλλά ένας συνεχής διάλογος με το παρόν και το μέλλον. Το κτιριολογικό ή πολεοδομικό πρόγραμμα θα προκύψει μέσα από την έρευνα σεναρίων/αφηγήσεων της κάθε ομάδας. Η θεματική του εργαστηρίου επιτρέπει μια ελευθερία έκφρασης και συνάδει με μια πλουραλιστική προσέγγιση των οραμάτων της ερμηνείας της μνήμης στη μετα-ψηφιακή εποχή. Οι προτάσεις των φοιτητών/τριων συνολικά θα αποτελέσουν ένα πολύπλευρο φάσμα ιδεών, θέσεων και αντιλήψεων που μπορούν να αποδώσουν οράματα του παρόντος και του εναλλακτικού μέλλοντος στη μετά-ψηφιακή συνθήκη.
Ενότητες Διαλέξεων
1. Αρχιτεκτονική της Μνήμης: Χώροι και Χωρικές Επιτελέσεις
Εισαγωγική ενότητα που εξετάζει τις ιστορικές και θεωρητικές βάσεις της μνημονικής αρχιτεκτονικής. Η αναζήτηση της σχέσης μεταξύ του χώρου, της μνήμης και της συλλογικής ταυτότητας διαχρονικά, με αναφορά σε παραδοσιακά και σύγχρονα μουσεία. Ειδική έμφαση στην έννοια της μνήμης ως ενδιάμεσου χώρου.
2. Ψηφιακή Κουλτούρα και Μνημονικοί Χώροι
Εισαγωγή στις επιδράσεις της ψηφιακής κουλτούρας στη σύγχρονη αρχιτεκτονική και το σχεδιασμό πολιτιστικών χώρων. Εξετάζεται πώς η τεχνολογία (AR, VR, ψηφιακά μουσεία) αναδιαμορφώνει την αντίληψη του πολιτιστικού χώρου και της μνήμης, και πώς δημιουργούνται νέες χωρικές εμπειρίες για τους χρήστες. Επίσης εξετάζεται πώς οι φυσικοί χώροι επηρεάζονται από την ανάγκη να φιλοξενήσουν ψηφιακές μορφές τέχνης και πολιτισμού, και πώς αυτό μπορεί να οδηγήσει σε νέες μορφές αρχιτεκτονικής.
3. Το Ψηφιακό ως Άυλο και Υλικό: Νέες Χωρικές Εμπειρίες
Διερεύνηση της σχέσης μεταξύ υλικού και άυλου στο ψηφιακό πεδίο. Αναλύεται πώς η ψηφιακή τέχνη και οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν χωρικές εμπειρίες που επαναπροσδιορίζουν την έννοια του «άυλου», δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις μεταβολές της αρχιτεκτονικής του μουσείου και των χώρων που φιλοξενούν ψηφιακά πολιτιστικά αντικείμενα.
4. Διαδραστική Επιμέλεια και Ψηφιακή Μνήμη
Η ενότητα αυτή εστιάζει στην επιμέλεια και παρουσίαση ψηφιακών έργων και πώς αυτά επηρεάζουν τη χωρική εμπειρία. Εξετάζονται νέες προσεγγίσεις επιμέλειας όπου η τεχνολογία επιτρέπει την άμεση συμμετοχή του χρήστη στην αναπαραγωγή και διαχείριση της μνήμης, επηρεάζοντας ταυτόχρονα το φυσικό και ψηφιακό περιβάλλον του μουσείου.
5. Συμμετοχικές Πρακτικές και Οικοσυστήματα Μνήμης
Ανάλυση των δυναμικών μεταξύ χρηστών, κοινοτήτων και ψηφιακών έργων στο πλαίσιο συμμετοχικών μουσείων. Εξετάζεται πώς ο χώρος διαμορφώνεται από συλλογικές μνήμες και πρακτικές, με έμφαση στα άτυπα ψηφιακά μνημονικά αντικείμενα και τη δημιουργία νέων κοινοτήτων μνήμης.
6. Τεχνητή Νοημοσύνη και Διαδραστικοί Χώροι Μνήμης
Ενότητα που επικεντρώνεται στη χρήση αλγορίθμων AI και στην επίδρασή τους στη διαχείριση της ψηφιακής μνήμης. Εξετάζονται παραδείγματα διαδραστικών χώρων όπου η μνήμη και ο χώρος εξελίσσονται μέσω της αλληλεπίδρασης χρηστών με την τεχνητή νοημοσύνη.
7. Μελλοντικές Προσεγγίσεις στη Αρχιτεκτονική Μνήμης
Συμπερασματική ενότητα που εστιάζει στις σύγχρονες και μελλοντικές προσεγγίσεις. Αναλύεται πώς η αρχιτεκτονική διαχείριση των πολιτιστικών χώρων επηρεάζεται από τις νέες τεχνολογίες και τη ρευστότητα των ψηφιακών δικτύων, δίνοντας έμφαση στη συνεχή εξέλιξη της μνήμης στο ψηφιακό πεδίο.
Το εργαστήριο αρθρώνεται σε μικρές ασκήσεις διαδοχικά κατά τη διάρκεια του εξαμήνου, ενώ αποδομείται σε στάδια και προ-παραδόσεις για την εύρυθμη αντιμετώπιση των αρχιτεκτονικών ζητημάτων (όπως ασκήσεις κλίμακας, απεικόνισης, κτλ).
Ασκήσεις
Άσκηση 1
Στο πρώτο στάδιο, οι φοιτητές καλούνται να μελετήσουν μουσειακούς χώρους ή αρχειακούς χώρους που φιλοξενούν ποικίλες μορφές μνήμης, είτε ψηφιακές είτε φυσικές, και να καταγράψουν τις σχέσεις των χώρων με τα εκθέματα και το κοινό. Η ανάλυση της προσαρμοστικότητας των χώρων, των τρόπων αποθήκευσης και ανάδειξης της μνήμης, καθώς και η μελέτη των χωρικών και χρονικών πτυχών της εμπειρίας, αποτελούν κρίσιμο στοιχείο. Αυτή η άσκηση θα αποδοθεί μέσω φωτογραφικού κολάζ (τουλάχιστον 10 φωτογραφίες) και διαγραμμάτων που αναδεικνύουν τις αλληλεπιδράσεις και τις δυναμικές του χώρου με τον επισκέπτη.
Άσκηση 2
Οι φοιτητές, βασιζόμενοι στην ανάλυση της προηγούμενης άσκησης, καλούνται να δημιουργήσουν ένα αφήγημα που να περιγράφει τον σχεδιασμό του Φανταστικού Μουσείου. Αυτός ο χώρος θα φιλοξενεί άτυπες μορφές μνήμης και θα αναδιαμορφώνεται δυναμικά μέσω της αλληλεπίδρασης με την τεχνολογία και τους χρήστες. Το αφήγημα θα περιλαμβάνει την περιγραφή των υλικών και των άυλων στοιχείων που επηρεάζουν την εμπειρία των επισκεπτών, καθώς και τον ρόλο του χώρου ως ενεργού παράγοντα στη δημιουργία μνήμης. Η παρουσίαση μπορεί να γίνει μέσω γραπτού κειμένου, μοντέλων ή/και ψηφιακών εικόνων.
Άσκηση 3
Σε αυτήν την άσκηση, οι φοιτητές θα σχεδιάσουν ένα ψηφιακό αντικείμενο μνήμης, το οποίο θα αποτυπώνει τα χαρακτηριστικά του Φανταστικού Μουσείου. Το αντικείμενο αυτό μπορεί πάρει τη μορφή μιας ψηφιακής ή αναλογικής καρτ-ποστάλ ή ενός σουβενίρ που μπορεί να αναπαριστά τα είδη της μνήμης ή/και τον τρόπο με τον οποίο η μνήμη επεξεργάζεται στα πλαίσια της πρότασής τους. Σκίτσα, σχέδια, κείμενα, κολάζ ή τρισδιάστατες αναπαραστάσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την απόδοση της ατμόσφαιρας και της υλικής/ψηφιακής διάστασης του μνημονικού χώρου και των αντικειμένων - σουβενίρ.
Άσκηση 4
Σε αυτή τη φάση, οι φοιτητές θα προχωρήσουν στην επεξεργασία και παράδοση τοπογραφικού σχεδίου της προτεινόμενης μουσειακής υποδομής σε κλίμακα 1:500. Το σχέδιο θα παρουσιάζει τις διαφορετικές κατηγορίες χώρων, όπως οι εκθεσιακοί χώροι, οι χώροι αποθήκευσης των άτυπων μνημονικών αντικειμένων, οι διαδρομές, οι χώροι στάσης, αλληλεπίδρασης κτλ. Το τοπογραφικό σχέδιο θα πρέπει να περιλαμβάνει σχηματικές τομές, διαγράμματα των ροών και εικόνες από μοντέλο ή/και ψηφιακές αναπαραστάσεις.
Άσκηση 5
Οι φοιτητές θα αποδώσουν τις χωρικές μεταβολές του μουσείου σε σχέση με τα ψηφιακά αντικείμενα μνήμης που φιλοξενεί, αποτυπώνοντας τη δυναμική σχέση μεταξύ του θεατή/χρήστη και των αντικειμένων. Χρησιμοποιώντας διαγράμματα σε κλίμακα 1:200 ή 1:500, θα δείξουν πώς τα ψηφιακά αντικείμενα μνήμης μπορούν να αλλάζουν, να αλληλεπιδρούν με τον χρήστη και να αναδιαμορφώνουν τον χώρο γύρω τους. Τα διαγράμματα πρέπει να περιλαμβάνουν κατόψεις, τομές, όψεις, καθώς και τρισδιάστατες αναπαραστάσεις, αναδεικνύοντας τις συνδέσεις και τις μεταβολές που προκαλούνται από τις παρεμβάσεις του χρήστη στα ψηφιακά αντικείμενα. Ο στόχος είναι να δείξουν πώς ο χώρος και τα ψηφιακά αντικείμενα αλληλεπιδρούν και εξελίσσονται ταυτόχρονα.
Άσκηση 6
Σε αυτή την άσκηση, οι φοιτητές θα πρέπει να σχεδιάσουν κατόψεις, τομές ή προοπτικές εικόνες (1:100) που αποδίδουν τις ατμόσφαιρες και τις εμπειρίες του μουσειακού χώρου. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στη σχέση μεταξύ του χρήστη και των ψηφιακών αντικειμένων μνήμης. Οι φοιτητές θα εξετάσουν πώς αυτά τα αντικείμενα αλληλεπιδρούν με τους χρήστες και πώς ο χώρος προσαρμόζεται στις αλλαγές που προκαλούνται από αυτή την αλληλεπίδραση. Θα πρέπει να δείξουν πώς ο χώρος φιλοξενεί αυτές τις ρευστές και μεταβαλλόμενες μορφές μνήμης, δίνοντας έμφαση στην αισθητική διάσταση και στην εμπειρία του χρήστη.
Άσκηση 7
Η τελική παράδοση περιλαμβάνει 4 αφίσες Α1, οι οποίες θα αναδεικνύουν την κεντρική ιδέα του Φανταστικού Μουσείου. Οι αφίσες θα παρουσιάζουν τις διαφορετικές κλίμακες της μελέτης (1:500, 1:200 και 1:100) και την εξέλιξη του σχεδιασμού. Οι φοιτητές θα πρέπει να συνδυάσουν εικόνες από τα μοντέλα, τα κολάζ και τα ψηφιακά αντικείμενα, αποτυπώνοντας την ευελιξία του χώρου και την αλληλεπίδραση με τα ψηφιακά μνημονικά στοιχεία. Στόχος είναι να αναδειχθεί η σύνδεση μεταξύ του υλικού και του ψηφιακού περιβάλλοντος και η ρευστότητα του χώρου, που διαμορφώνεται μέσα από τη συνεχή αλληλεπίδραση των χρηστών με τα αντικείμενα μνήμης.
Οι ασκήσεις μπορεί να είναι ομαδικές ή ατομικές. Τα κριτήρια που θα ληφθούν υπόψη για την αξιολόγηση είναι τα εξής:
Ενεργή συμμετοχή: Η συμμετοχή του φοιτητή/τριας/ομάδας στις δραστηριότητες του μαθήματος, στις συζητήσεις και στις παρουσιάσεις των ασκήσεων (βαρύτητα 20%).
Ικανότητα απεικόνισης: Η ικανότητα των φοιτητών να χρησιμοποιούν κατάλληλα μέσα (σχέδιο, διαγράμματα, κείμενο, 3D μοντέλα, κολάζ, κ.ά.) για να τεκμηριώσουν και να παρουσιάσουν τις ιδέες τους (βαρύτητα 30%).
Κριτική σκέψη και ανάλυση: Η ικανότητα των φοιτητών να κρίνουν και να ανταποκριθούν κριτικά στα βασικά ζητούμενα του μαθήματος, καθώς και να προτείνουν πρωτότυπες λύσεις και μεθοδολογίες (βαρύτητα 50%).
Ascott, R. (2003). Telematic Embrace: Visionary Theories of Art, Technology, and Consciousness. Los Angeles: University of California Press.
Ascott, Roy. (1996). The Museum of the Third Kind, Transl. E. Fujiwara, InterCommunication (Tokyo) no 15: 74-79.
Awan, N., Schneider, T., & Till, J. (2011). Spatial agency: Other ways of doing architecture. London: Routledge.
Colomina, B. & Wigley, M. (2022). Are we Human? Notes on an Archaeology of Design. Netherlands: Lars Muller Publishers.
Dunne, A., & Raby, F. (2013). Speculative Everything: Design, Fiction, and Social Dreaming. Massachusetts: MIT Press.
Foucault, M. (1984). “Of Other Spaces: Utopias and Heterotopias.” Trans. Jay Miskowec. Architecture/ Mouvement/ Continuité: 1-9.
Latour, B., & Yaneva, A. (2008). «Give Me a Gun and I Will Make All Buildings Move: An ANT’s View of Architecture». In Explorations in Architecture: Teaching, Design, Research, ed. Reto Geiser. Birkhäuser.
Ogawa, Y. (2011). Ο Παράμεσος. Μτφρ. Ευαγγελίδης, Π. Αθήνα: Άγρα.
Pepperell, R. (2003). The post-Human Condition. Bristol & Portland: Intellect Books.
Till, J. (2009). Architecture depends. Massachusetts: MIT Press.
Antonas, A. “Residing in Archives, Remembrance of Oblivion.” http://monumenttotransformation.org/atlasoftransformation/index.html
Bachelard, G. (1958). Η ποιητική του Χώρου. Μετάφραση Ιωάννη Χατζηνικολή και Ελένη Βέλτσου. [2η έκδοση]. Αθήνα: Χατζηνικολή.
Berry, D. & Dieter, M. (2015). Post-digital Aesthetics: Art, Computation and Design.London: Palgrave Macmillan.
Berry, M. David. (2014). Critical Theory and the Digital. New York: Bloomsburry.
Blom, I., Trond L. & E. Rossaak. (2017). Memory in Motion. Archives, Technology and the Social. Amsterdam: Amsterdam University PressB.V.
Connerton, P. (1989) How Societies Remember. Cambridge: Cambridge University Press.
Connerton, P. (2009). How Modernity Forgets. Cambridge: Cambridge University Press.
Cramer, F. (2013). Anti-media, Ephemera on Speculative Arts. Institute of Network Cultures, Amsterdam, Netherlands: nai010 publishers.
Flusser, V. (1990). “On Memory (Electronic or Otherwise).” Leonardo23, no. 4: 397-99.
Flusser, V. (2008). Προς το σύμπαν των τεχνικών εικόνων. Μτφρ. Γιώργος Ηλιόπουλος. Αθήνα: Σμίλη.
Ippolito, J. (2016). “Trusting Amateurs with Our Future.” In A Companion to Digital Art, edited by Christiane Paul. Hoboken, NJ: Wiley Blackwell.
Foster, H. (2004). “An Archival Impulse.” OCTOBER 110, Fall, pp. 3–22.
Johnson, S. (2002). Emergence: The Connected Lives of Ants, Brains, Cities, and Software. Scribner.
Law, J. (2002). “Objects and spaces.” Theory, culture & society 19, no. 5-6: 91-105.
Ledeneva, A., Bailey, A., Barron, S., Curro, C.& Teague, E. (2018). The Global Encyclopaedia of Informality Vol 1. London: UCL Press.
Soja, E. W. (1996). Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and- Imagined Places. Oxford: Blackwell.
Thomas, S. (2004). Hello World: Travels in Virtuality. Raw Nerve Books.