Arch.Uth Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Arch.Uth UTH.gr English
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΙV-VI ΙΒ: Προγράμματα, Υλικά, Επαναχρήσεις: Αρχιτεκτονικές της Φροντίδας
ΑΣ1512, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ,
Αρχ. Σύνθεση Υποχρεωτική με επιλογή στο εξαμ. 6, 8, ECTS:
Γνωστικά Πεδία (Οδηγία 2005/36/ΕΚ): Αρχιτεκτονική Σύνθεση/Δημιουργία, Ιστορία και Θεωρία, Ένταξη στο Δομημένο Περιβάλλον, Κοινωνική Διάσταση του Σχεδιασμού.
Γενικές ικανότητες (βάσει παραρτήματος διπλώματος): Προσαρμογή σε νέες καταστάσεις, Ομαδική εργασία, Εργασία σε διεπιστημονικό περιβάλλον, Σεβασμός στη διαφορετικότητα και στην πολυπολιτισμικότητα, Σεβασμός στο φυσικό περιβάλλον, Επίδειξη κοινωνικής, επαγγελματικής και ηθικής υπευθυνότητας και ευαισθησίας σε θέματα φύλου, Προαγωγή της ελεύθερης, δημιουργικής και επαγωγικής σκέψης.

 Τις τελευταίες δεκαετίες εξετάζεται συστηματικά η συμβολή της αρχιτεκτονικής στην καθιέρωση κυρίαρχων μοντέλων ανάπτυξης τα οποία όχι μόνο ενισχύουν κοινωνικές ιεραρχίες και ανισότητες αλλά οι επιπτώσεις τους γίνονται καθημερινά ορατές στην αλλαγή του κλίματος καθώς κατανέμονται ασύμμετρα στους πιο ευάλωτους πληθυσμούς σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο. Παράλληλα εύρος θεωρητικών προσεγγίσεων αναζητούν τρόπους με τους οποίους η αρχιτεκτονική μπορεί να καλλιεργήσει εναλλακτικά πρότυπα σχεδιασμού, κατασκευής και παραγωγής του χώρου. Όχι μόνο για να αμφισβητηθούν συνεχιζόμενες μορφές εκμετάλλευσης αλλά και να καλλιεργηθούν αρχιτεκτονικές «φροντίδας» ανθρώπων και περιβάλλοντος προς μια κατεύθυνση αντιμετώπισης των οικολογικών κρίσεων της εποχής μας.  

Ο διευρυμένος ορισμός της «φροντίδας» 
Η έννοια της φροντίδας συνδέεται παραδοσιακά με υπηρεσίες που προσφέρονται στο πλαίσιο κρατικών πολιτικών πρόνοιας (π.χ. νοσοκομεία, οίκοι ευγηρίας, παιδικοί σταθμοί) ή με πρακτικές φροντίδας στο πλαίσιο της οικογένειας οι οποίες έχουν ταυτιστεί κυρίως με την απλήρωτη γυναικεία οικιακή εργασία ή πιο πρόσφατα με την φτηνή, συχνά άτυπη, εργασία μεταναστριών. Το ζήτημα της φροντίδας αναδείχθηκε από τα φεμινιστικά κινήματα ήδη από τη δεκαετία του 1970. Επανήλθε όμως δυναμικά στη συζήτηση πιο πρόσφατα--και στην Ελλάδα--στο πλαίσιο μελέτης της παγκοσμιοποίησης και της μετανάστευσης και των κοινωνικών/οικονομικών αλλαγών που έφερε ο περιορισμός των προνοιακών πολιτικών, η γενίκευση επισφαλών συνθηκών εργασίας από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές διαχείρισης της πρόσφατης οικονομικής κρίσης (Βαίου 2013).

Πηγαίνοντας πέρα από τη συμβατική κατανόηση του όρου, το μάθημα υιοθετεί το διευρυμένο ορισμό που αποδίδουν στην έννοια της φροντίδας σύγχρονες φεμινιστικές προσεγγίσεις όπως συμπυκνώνεται στο πιο κάτω απόσπασμα από τις Berenice Fisher και Joan Tronto:

Σε γενικό επίπεδο, προτείνουμε η φροντίδα να θεωρηθεί ως μια δραστηριότητα του είδους μας που περιλαμβάνει ό,τι κάνουμε για να συντηρούμε, διατηρούμε, και επισκευάζουμε τον ‘κόσμο’ μας έτσι ώστε να ζούμε σε αυτόν όσο καλύτερα γίνεται. Αυτό περιλαμβάνει τα σώματά μας, τους εαυτούς μας, και το περιβάλλον μας, όλα εκ των οποίων αναζητούμε να συνυφάνουμε σε ένα σύνθετο, δίκτυο διατήρησης της ζωής. ("Toward a Feminist Theory of Caring", 1990)

Αντλεί ακόμα από πρόσφατες επεξεργασίες της έννοιας της φροντίδας στο πεδίο της αρχιτεκτονικής θεωρίας στο πλαίσιο αναζήτησης μιας εναλλακτικής ηθικής/πολιτικής στάσης απέναντι στις κοινωνικές και οικολογικές προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Eπανεξετάζεται ο ρόλος της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού στη διασταύρωση εναλλακτικών πρακτικών φροντίδας, οικονομίας, οικολογίας, και εργασίας (Fitz and Krasny 2019). Και διερευνάται η συμβολή της αρχιτεκτονικής στην ενίσχυση συλλογικών δράσεων, δικτύων αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας, πρακτικών διαχείρισης κοινών και χωρικές πολιτικές με στόχους για κοινωνική και περιβαλλοντική δικαιοσύνη.   

 

Αρχιτεκτονικές της φροντίδας: Η επανάχρηση της Κίτρινης Αποθήκης
Οι σύγχρονες προσεγγίσεις της «φροντίδας» θα αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για τους θεωρητικούς/σχεδιαστικούς πειραματισμούς που θα επιχειρήσει το μάθημα στην πόλη του Βόλου με επίκεντρο το σημαντικό ιστορικό κτίριο της «Κίτρινης Αποθήκης» (1926-30) (βλ. Φασουράκης 2017). Πέραν της ανάδειξης των σημαντικών ιστοριών που συνδέονται με το κτίριο (της εκβιομηχάνισης, του εργατικού κινήματος, της κατοχής και της αντίστασης) θα προσεγγίσουμε την πρώην καπναποθήκη κυρίως ως κρίσιμη υποδομή στο κέντρο πόλης με πολλαπλές δυνατότητες ενίσχυσης της αστικής βιωσιμότητας και της κοινωνικής πολυσυλλεκτικότητας. Το εγχείρημα επανάχρησής του κτιρίου επιτρέπει να διερευνήσουμε ένα πλέγμα σχεδιαστικών πειραματισμών με κτιριολογικά προγράμματα και υλικότητες στη γενική κατεύθυνση διαμόρφωσης αρχιτεκτονικών της «φροντίδας»:

  • φροντίδα για την πόλη μέσα από τη διατήρηση και επανάχρηση του κτισμένου.
  • φροντίδα για το παρελθόν, την ιστορία και τη μνήμη μέσα από την ενίσχυση δομών και εναλλακτικών κοινοτήτων και διαδικασιών παραγωγής αρχείων και γνώσης
  • φροντίδα για το περιβάλλον μέσα από τη μέριμνα για κατασκευές με μειωμένο οικολογικό/ενεργειακό αποτύπωμα.

 

 

ΜΑΘΗΣΙΑΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

[Κατανόηση, Ανάλυση, Σύνθεση]

Το μάθημα προσεγγίζει τις «αρχιτεκτονικές της φροντίδας» μέσα από το συνδυασμό θεωρητικών προσεγγίσεων και εργαλείων σχεδιασμού. Αξιοποιεί την βιωματική και πρακτική (hands-on) κουλτούρα των μαθημάτων αρχιτεκτονικής σύνθεσης για να οξύνει την κριτική σκέψη, ατομικές και συλλογικές δεξιότητες μέσα από τη συνεργασία και το διάλογο. Με την ολοκλήρωση του μαθήματος φοιτήτριες και φοιτητές αναμένεται να:

  • Έχουν έρθει σε επαφή με σύγχρονες/καινοτόμες διεπιστημονικές θεωρητικές προσεγγίσεις στο πεδίο της αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής και τη κρισιμότητα τους στη αρχιτεκτονική εκπαίδευση.
  • Έχουν πειραματιστεί με τη χρήση διαφορετικών ερευνητικών μεθόδων (π.χ. βιβλιογραφική μελέτη, επιτόπιες καταγραφές, διαδικτυακή έρευνα, συγγραφή κειμένου) σε συνδυασμό με σχεδιαστικά εργαλεία τα οποία αξιοποιούνται με αναλυτική διάθεση (διαγράμματα, χαρτογραφήσεις κλπ.) αλλά και ως μέσα επεξεργασίας και αναπαράστασης χωρικών διατάξεων, αρχιτεκτονικών μορφών και υλικοτήτων.
  • Έχουν κατανοήσει τις κοινωνικές και οικολογικές διαστάσεις του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και προσεγγίσει πρακτικές επανάχρησης κτιρίων και εναλλακτικά πρότυπα σχεδιασμού, κατασκευής και οικονομίας.
  • Έχουν κατανοήσει τη σημασία του διαλόγου μεταξύ θεωρίας και σχεδιασμού αλλά και μεταξύ ακαδημαϊκού χώρου και της κοινωνικής πραγματικότητας.
  • Έχουν οξύνει δεξιότητες επικοινωνίας μέσα από τη συνεργασία και το διάλογο εντός του μαθήματος και στην επαφή τους με προσκεκλημένους ομιλητές/τριες και με εκπροσώπους φορέων και κοινωνικών ομάδων κατά τη διάρκεια προγραμματισμένων επισκέψεων
  • Έχουν κατανοήσει τη σημασία της θεωρητικής αντίληψης στην ευρύτερη διαπαιδαγώγηση του αρχιτέκτονα αλλά και τις ευθύνες του επαγγέλματος απέναντι στις κοινωνικές ανισότητες και περιβαλλοντικές κρίσεις της εποχής.  

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Το μάθημα θα αναπτυχθεί σε δύο διακριτές, αλληλοτροφοδοτούμενες κατευθύνσεις που ταυτίζονται με καθορισμένα στάδια επεξεργασίας των φοιτητικών εργασιών:

Α. Στο πρώτο στάδιο θα αναπτυχθούν κτιριολογικά προγράμματα μικτών χρήσεων με στόχο τη δημιουργία ενός κέντρου συλλογής/προστασίας/μελέτης αρχείων σε φυσική ή ψηφιακή μορφή (π.χ. έγγραφα, φωτογραφίες, χάρτες κ.ά.) ή/και διάφορες κατηγορίες αντικείμενων (πίνακες, έργα τέχνης, έπιπλα κ.ά.). Σε αυτές περιλαμβάνονται συμπληρωματικές λειτουργίες για εργαζόμενους και την εξυπηρέτηση επισκεπτών αλλά και την προσέλκυση ευρύτερων κοινών. Ο συνδυασμός χρήσεων, το κτιριολογικό πρόγραμμα και η ταυτότητα του κέντρου μπορούν να αντλήσουν από τα εξής:

  • Από τη συνέργεια υφιστάμενων θεσμικών δομών και άλλων οργανωμένων ή άτυπων πρακτικών παραγωγής, προστασίας, και μελέτης αρχειακών συλλογών που έχουν βάση την πόλη του Βόλου: όπως τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Τμήμα Μαγνησίας), ερευνητικές ομάδες του ΠΘ, ομάδες προφορικής ιστορίας Βόλου (ΟΠΙΒΟ), διαδικτυακές κοινότητες κ.ά.
  • Εναλλακτικές πρακτικές συλλογής: από τις τράπεζες σπόρων παραδοσιακής καλλιέργειας μέχρι τις διαδικασίες ανακύκλωσης αρχιτεκτονικών/κατασκευαστικών υλικών και αντικειμένων (έπιπλα, φωτιστικά κλπ.) (βλέπε π.χ. Rotor Deconstruction).

Ενθαρρύνονται ακόμα διερευνήσεις εναλλακτικών (και υποθετικών) αρχείων, συλλογών και πρακτικών αρχειοθέτησης που αντλούν από την ιδιαίτερη ιστορία, γεωγραφία, οικονομία του Βόλου και της Θεσσαλίας ευρύτερα. Επιπλέον, ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί σε τρόπους ανάδειξης της ορατότητας διαφορετικών κοινωνικών ομάδων όχι μόνο στην ιστορία αλλά και στην σύγχρονη και μελλοντική πόλη.

Β. Στο δεύτερο στάδιο θα διερευνηθούν οι δυνατότητες ήπιων και στοχευμένων παρεμβάσεων στην υλική δομή του κτιρίου μέσα από την χρήση εναλλακτικών υλικών με χαμηλό οικολογικό αποτύπωμα (π.χ. επαναχρησιμοποιούμενα υλικά ή υλικά που παράγονται σε τοπικές μονάδες εντός Θεσσαλίας και εντός Ελλάδος κ.ά). Η έμφαση στην υλικότητα των νέων παρεμβάσεων αποτελεί κρίσιμη παράμετρο της επανάχρησης του ιστορικού κτιρίου, του προσδιορισμού της αστικής ταυτότητας των νέων χρήσεων και του μελλοντικού ρόλου του επαναχρησιμοποιημένου κτιρίου στην γειτονιά και στην ευρύτερη πόλη. Σχεδιάζοντας με τα υλικά κατά νου, στόχος είναι να προσδιοριστεί:

  • Η υλικότητα/ατμόσφαιρα των νέων χρήσεων και η σχέση τους με τις υφιστάμενες υλικότητες του ιστορικού κτιρίου της καπναποθήκης (οπλισμένο σκυρόδεμα και φέρουσες λιθοδομές)
  • Η υλική μορφή των επεκτάσεων οι οποίες θα επιτρέψουν αφενός την εξυπηρέτηση των νέων χρήσεων αλλά και θα ενισχύσουν την εσωτερική κυκλοφορία και πρόσβαση προσώπων και αντικειμένων από και προς το κτίριο.
  • Η διερεύνηση της καθ’ ύψος επέκτασης με δυνατότητα μερικού ή συνολικού επανασχεδιασμού της στέψης του κτιρίου. 

Τέλος, ο πειραματισμός με εναλλακτικά υλικά χαμηλού οικολογικού αποτυπώματος επιτρέπει να προβληματιστούμε για τον κρίσιμο ρόλο της αρχιτεκτονικής στην αλλαγή της κουλτούρας του σχεδιασμού, κατασκευής και οικονομίας προσανατολισμένης στο δραστικό περιορισμό διαδικασιών εξόρυξης, χρήσης και μεταφοράς υλικών κατά μήκος του πλανήτη.

Σε άμεση σύνδεση με τις κατευθύνσεις αυτές θα συμβάλλουν στο μάθημα προσκεκλημένες/οι ομιλήτριες/ες:

Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (Ομότιμη Καθηγήτρια, Τμήμα ΙΑΚΑ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, μέλος ΟΠΙΒΟ)
Αννίτα Πρασσά (Προισταμένη ΓΑΚ - Τμήμα Μαγνησίας, μέλος ΟΠΙΒΟ)
Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου (Εικαστικός και ερευνήτρια, Διδάσκουσα Π.Δ 407/80 ΠΘ, μέλος ΟΠΙΒΟ)
Αγγελική Νικολάου (Αρχειονόμος ΓΑΚ - Τμήμα Μαγνησίας, μέλος ΟΠΙΒΟ)

Κώστας Σαράντης (Αρχ/νας ΑΠΘ, ΜΔΕ ΕΜΠ)

Μαρίζα Δαούτη
(Αρχ/νας ΕΜΠ, MA Architectural History UCL, Associate Lecturer, University for the Creative Arts)
Ευτύχιος Σαββίδης (Αρχ/νας ΕΜΠ, MA Architecture & Historic Urban Environments UCL, Associate Lecturer, University for the Creative Arts)

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

Οι φοιτητικές εργασίες αξιολογούνται με βάση τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους και στο μέτρο της συστηματική τους επεξεργασίας κατά τη διάρκεια του εξαμήνου. Η αξιολόγηση βασίζεται στην ενεργή συμμετοχή των φοιτητών και φοιτητριών σε ένα εντατικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα που περιλαμβάνει σύντομες διαλέξεις, προσκεκλημένες ομιλίες, επισκέψεις και επαφή με φορείς και κοινωνικές ομάδες, συζητήσεις και καθορισμένα στάδια επεξεργασίας και ενδιάμεσων παραδόσεων. Ο τελικός βαθμός δεν αντανακλά μόνο το τελικό αποτέλεσμα αλλά προϋποθέτει και περιλαμβάνει τη συμμετοχή σε προγραμματισμένες παρουσιάσεις και ενδιάμεσα παραδοτέα (θα δοθούν αναλυτικές οδηγίες).

Τα κριτήρια αξιολόγησης των φοιτητών εργασιών περιλαμβάνουν:

  • Δημιουργική εμπλοκή με τα ερωτήματα/προβληματισμούς και εργαλεία του μαθήματος τόσο στα επιμέρους στάδια ανάλυσης/επεξεργασίας των εργασιών όσο και στην τελική φάση της ολοκλήρωσης/παράδοσης.
  • Η ερευνητική και πειραματική διάθεση για τη διαμόρφωση πρωτότυπων και τεκμηριωμένων σχεδιαστικών προτάσεων.
  • Η ποιοτική διαχείριση των διαφορετικών μέσων επικοινωνίας/παρουσίασης τόσο ως προς το σκέλος της αναλυτικής περιγραφής (κείμενα, διαγράμματα κλπ.) όσο και προς την σχεδιαστική επεξεργασία/αναπαράσταση (αρχιτεκτονικές αναπαραστάσεις, μακέτες κλπ.)  

ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Fitz, A. Krasn E. and Architekturzentrum Wien (eds.), 2019. Critical Care: Architecture and Urbanism for a Broken Planet, Vienna: Architekturzentrum Wien; Cambridge, MA: MIT Press.    

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βιβλία και άρθρα

Αδαμάκης Κ., 2009. Τα Βιομηχανικά Κτίρια του Βόλου, Εκδόσεις  Π.Ι.Ο.Π.     

Van Boeschoten, R. and Antoniou, A. [2022] The Spectre of the Yellow Warehouse: Transitions in Memory. In: Camps of Transit, Sites of Memory, edited by Roberta Mira. Oxford, United Kingdom: Peter Lang Verlag (υπό έκδοση).  

Bαν Μπούσχοτεν, Ρ. Δαλκαβούκης, Β. και Καλλιμοπούλου Ε. (επιμ.). 2021. Προφορική Ιστορία και Αντι-Αρχεία: Φωνές, Εικόνες και Τόποι. Βόλος: Ένωση Προφορικής Ιστορίας. [ebook]  

Dzierżawska, Z., & Malterre-Barthes, C. 2022. Graphic Novel: A Global Moratorium on New Construction, Architectural Review. Ανάκτηση 21 Φεβρουαρίου 2022, https://www.architectural-review.com/essays/graphic-novel-a-global-moratorium-on-new-construction

Φασουράκης, H. 2017. “AMERICA TOBACCO”, ΣΕΚΕ, ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΠΝΟΥ (Ε.Ο.Κ.), στο Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr/reports/2017_03_928).      

Χαστάογλου, Β. 2007. Βόλος, το Πορτραίτο μιας Πόλης από το 19ο αιώνα έως Σήμερα. Βόλος: Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου.  

Space Caviar (ed.) Non Extractive-Architecture: On Designing without Depletion, London: Sternberg Press.

Ιστοσελίδες

Cosmolocalism: Design global, Manufacture local, https://cosmolocalism.eu

Cob [Κατασκευές με πηλό και άχυρο], https://cob.gr

Material Cultures, https://materialcultures.org

Rotor Deconstruction, https://rotordc.com

Online Material Pyramide, https://www.materialpyramiden.dk 

Αρχεία και Συλλογές

Αρχείο οπτικοασκουστικών μαρτυριών - Εργαστήριο Ιστορίας (ΙΑΚΑ ΠΘ) 

Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Βόλου – ΟΠΙΒΟ  

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ e-class

https://eclass.uth.gr/courses/ARCH_U_266/