Επικουρική Διδασκαλία: Ιωάννα Σωτηρίου, υποψ. διδάκτωρ ΠΘ

[Γνώση, Κατανόηση, Σύνθεση]

Ο στόχος του εργαστηριακού μαθήματος είναι διττός: αφενός, η κατανόηση μιας οικολογικής νοημοσύνης που αναδύεται από το τοπίο και τα υποκείμενα που το συγκροτούν· αφετέρου, η εξερεύνηση του ρόλου του αρχιτέκτονα ως ερευνητή και σχεδιαστή ενδεχομενικοτήτων. Αντίστοιχα, οι φοιτητές/τριες καλούνται να αναπτύξουν μια θεωρητική έρευνα και έρευνα πεδίου σε τοποειδικά περιβαλλοντικά ζητήματα σε συνθήκες κρίσης, και από την άλλη να οργανώσουν την έρευνα τους σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, παράγοντας ένα εκθεσιακό περιβάλλον για την παρουσίαση της έρευνας τους. Συνεπώς, από τη μία ζητείται η έρευνα με εργαλεία της αρχιτεκτονικής (περιγραφή, τεκμηρίωση, αναπαράσταση) και από την άλλη ζητείται η ανάπτυξη μιας επιμελητικής λογικής για την παρουσίαση του ατομικού και του συλλογικού έργου στην μορφή ενός εκθεσιακού συμβάντος. Το ερώτημα είναι πώς η εργασία καταγραφής, τεκμηρίωσης, συλλογής, αναπαράστασης οδηγείται, μέσα από επιμελητικές πρακτικές, στην παρουσίαση αυτής της εργασίας και της συλλογής με τους όρους που θέτει ένας πραγματικός εκθεσιακός χώρος σε ένα Μουσείο.

 “ΣΥΜΒΙΩΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟ ΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΚΑΡΛΑΣ"

Νέες μορφές διαμονής στην παραλίμνια επικράτεια της Λίμνης Κάρλας και στους παρακείμενους οικισμούς

Το εργαστήριο σχεδιασμού για τους φοιτητές/τριες του 6ου και 8ου εξαμήνου για το εαρινό εξάμνηνο του 2025 με τίτλο “Urban Farm House_ UFHO” θα εντοπιστεί στην περιοχή της λίμνης Κάρλας έτσι όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά τις καταστροφικές πλημμύρες του Elias και του Danielκαι μετά την παροχέτευση των υδάτων της νέας λίμνης που δημιουργήθηκε στον Παγασητικό Κόλπο. Το μάθημα θα επικεντρωθεί στον εντοπισμό της νέας συνθήκης με όρους βιωσιμότητας του περιβάλλοντος και θα αναρωτηθεί για τη δυνατότητα βιώσιμης επανακατοίκησης των οικισμών, που τώρα τελούν σε κατάσταση κρίσης και εγκατάλειψης. Για την αγκίρωση του εργαστηρίου στη νέα πραγματικότητα θα θεωρηθεί ότι δημιουργείται ένα υποθετικό πλαίσιο εθελούσιας επιστροφής ή νέας κατοίκησης στην περιοχή. Σύμφωνα με το πλαίσιο αυτό αναζητούνται νέοι/ες κάτοικοι, οι οποίοι/ες θα προσέλθουν στην περιοχή αναζητώντας μια νέα αγροτο-αστική ζωή συναρμοσμένη με τα οικολογικά δεδομένα της περιοχής και με ένα σύστημα βελτίωσης των υπαρχόντων ή δημιουργίας νέων κελυφών, σύμφωνα με τις επιθυμίες και τις ανάγκες των υποψήφιων νέων κατοίκων. Πρόκειται για ένα νέο υποθετικό πρόγραμμα στέγασης που δεν βασίζεται στη λογική δημιουργίας αδιάφορων γενικών τυπολογιών κατοικίας, όπως είναι η παράδοση της κοινωνικής κατοικίας (social housing) στην μεταπολεμική `Ευρώπη αλλά για ένα σύστημα “συμμετοχικού σχεδιασμού, βασισμένου στις ανάγκες και τις επιθυμίες των υποψήφιων κατοίκων και ακολουθώντας την λογική της μικρής αγροτοαστικής μονοκατοικίας με μικτές χρήσεις αγροτικής, κτηνοτροφικής παραγωγής και συμβίωσης με τους βιωτικούς όρους του οικολογικού συστήματος της Λίμνης.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΚΙ Η ΧΑΜΕΝΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ

Οι καταστροφικές πλημμύρες της Θεσσαλίας ανέδειξαν τη σχέση μεταξύ της εξαιρετικής κλιματικής συνθήκης της εποχής της Ανθρωποκαίνου με την βιωσιμότητα της ευρύτερης περιοχής που κατοικούμε. Το βίαιο κλιματικό γεγονός ανέτρεψε όλες τις ισορροπίες της περιοχής και εμφανίστηκε ως μια καταστροφική “εκδίκηση”της φύσηςστην ανθρώπινη δραστηριότητα,που ανατρέπει τις ζωτικές ισορροπίες του πλανήτη. Με μια αντίστροφη στάση απέναντι στην συντελεσμένη καταστροφή θα μπορούσαμε να δούμε την νέα έκτακτη συνθήκη που δημιουργήθηκε στο θεσσαλικό κάμπο σαν μια ευκαιρία.Ωστόσο, με την οργανωμένη αντίδραση στην πλημμύρα και τη νέα κατάσταση που αυτή δημιούργησε, η ευκαιρία χάθηκε για μια ακόμα φορά.

 Εστιάζουμε στην περιοχή της λίμνης Κάρλας. Εκεί, η νεροποντή και τα συνεπακόλουθα πλημμυρικά φαινόμενα προκάλεσαν την επαναδημιουργία της λίμνης όπως περίπου ήταν τα όρια της πριν την ανθρώπινη, τεχνική προσπάθεια εξαφάνισης της και πριν την προσπάθεια μερικής αποκατάστασής της στις αρχές του αιώνα. Άρα οι φυσικές διεργασίες προκάλεσαν μια φυσική επαναφορά, που θα ήταν η ευκαιρία για την αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος προς όφελος της βιωσιμότητας της περιοχής (Επαναφορά βιοποικιλότητας, επαναφορά υδροφόρου ορίζοντα κλπ). Η ευκαιρία χάθηκε με μια δεύτερη καταστροφή που προκάλεσαν οι πολιτικές αποφάσεις. Το άδειασμα του πλεονάζοντος νερού της λίμνης προκάλεσε μια νέα οικολογική καταστροφή, αυτή τη φορά στον κόλπο του Παγασητικού. Και βέβαια χάθηκε η μεγάλη ευκαιρία μιας γενναιόδωρης επιστροφής στην αρχαία Κάρλα και τη ζωογόνα δύναμη της στο θεσσαλικό κάμπο.

ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Το εργαστήριο θα έχει ως πεδίο έρευνας και εφαρμογής των σχεδιαστικών του διαβημάτων το αμφίβιο περιβάλλον της λίμνης Κάρλας. Το ερευνητικό ερώτημα είναι να δούμε αυτό το ολοκληρωμένο και ταυτόχρονα μισο -κατεστραμμένο περιβάλλον σαν ένα βιοτικό, γεωλογικό και κλιματικό πεδίο όπου ένα πλήθος συντελεστών, έμβιων και μη έμβιων, ανθρώπινων και μη ανθρώπινων συνεργάζονται στη δημιουργία μιας συνολικής βιοτικής συνθήκης, που θα προάγει την ανάπτυξη των πολύπλοκων συστημάτων της ζωής σε όλες τις κλίμακες. Η έρευνα σε αυτή τη συνθήκη θα γίνει σε δύο μη διακριτά επίπεδα.

Α. Στο επίπεδο της αναγνώρισης και τεκμηρίωσης της βιοτικής συνθήκης της λίμνης. Πώς τα επιμέρους υποκείμενα που συγκροτούν το κόσμο της λίμνης αλληλεπιδρούν και συντελούν στην αποκατάσταση της βιοτικής συνθήκης.

Β. Στο επίπεδο της περιγραφής μιας προγραμματικής και σχεδιασμένης επενέργειας επάνω στη συνθήκη της λίμνης με σκοπό την ανάπτυξη επί μέρους ευμενών βιοτικών συνθηκών για τα υποκείμενα που συγκροτούν τον εμπράγματο κόσμο της λίμνης.

Η μεθοδολογία

Μέσα από μια σειρά διαδοχικών ασκήσεων, που η μία θα είναι συνέχεια της άλλης, οι φοιτητές/τριες θα οδηγηθούν στη συγκρότηση σεναρίου και στη σχεδιαστική σύνθεση, χρησιμοποιώντας ως σχεδιαστικά εργαλεία τα διαγράμματα καταγραφής και ανάγνωσης του πεδίου έρευνας, τα αρχιτεκτονικά σχέδια καθώς και τις  μακέτες εργασίας.  Επιπλέον, μια σειρά από διαλέξεις με επίκεντρο τη θεματική του μαθήματος, θα βοηθήσουν στον εμπλουτισμό των εννοιών που θέτει το μάθημα.

Διαλέξεις: Μαρία Κουτσογεωργίου, Βασιλίνα Παπαδημητροπούλου, Ελίνα Λέτσιου, Ζήσης Κοτιώνη, Ευθυμία Δημητρακοπούλου, Ιωάννα Σωτηρίου

Οι λίμνες είναι σύνθετες φυσικές και πολιτισμικές οντότητες που συχνά ένα μυθολογικό τέρας συνοδεύει τις αφηγήσεις τους. Έτσισυμβαίνει και με τη λίμνη Κάρλα και το μυθικό τέρας της με το όνομα Ήταυρος, μια φαντασιακή οντότητα ζωική ή γεωλογική. Στην έρευνα του μαθήματος για την λίμνη Κάρλα το υπό αναζήτησή τέρας είναι μια αβέβαιη και ξαφνιαστική οντότητα,μία έκφραση υπερ-αντικειμένου όπως το κλίμα και οι απρόβλεπτες εκφάνσεις του (βλ. καιρικά συμβάντα Elias και Daniel).Αποτέλεσμα αυτών των εξαιρετικών κλιματικών συμβάντων ήταν η υπερπλήρωση της λίμνης με νερό και η προσωρινή επαναφορά της, τον Οκτώβριο του 2023 στη εκτεταμένη, αρχική της μορφή. Αυτή η γεωλογική ανατροπή μας ωθεί να ονομάσουμε την εξωτική δύναμη της λίμνης “Τέρρας”, από τη λέξη “terra”που σημαίνει τη γή και το “τέρας” που σηματοδοτεί την ριζικά ανοίκεια έκφραση των φαινομένων της Γης στα ακραία κλιματικά φαινόμενα.

Το Αβέβαιο Αντικείμενο
Οι εδαφικές επικράτειες (territories), όπως είναι το Τέρρας της Κάρλας, δεν είναι στατικές· είναι διαποτισμένες με διαστάσεις που μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου, επηρεασμένες από κλιματικές, γεωλογικές, πολιτιστικές, πολιτικές και τυχαίες μεταβολές. Παρ’όλα αυτά, τα ανερχόμενα συστήματα Γεωχωρικής - και γενικής- Τεχνητής Νοημοσύνης (GeoAIκαι AI) συχνά δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν ή να αποτυπώσουν αυτή τη ρευστότητα (Scheider & Richter, 2022). Σε αυτό το πλαίσιο, προκύπτουν κρίσιμα ερωτήματα: Ποιες φωνές εκπροσωπούνται μέσα σε έναν μηχανισμό αυτόματης καταγραφής και επεξεργασίας χωρικών δεδομένων, όπως η GeoAI,  για τις εδαφικές επικράτειες; Πώς κατανοούνται οι χωρικές ταυτότητες που βρίσκονται σε συνεχή μεταμόρφωση; Και πόσος χώρος αφήνεται για τη μελέτη και εξέλιξη της ενδεχομενικότητας μιας εδαφικής επικράτειας, όπως είναι η λίμνη Κάρλα και η ευρύτερη περιοχή της;

Θέμα
Με έναρξη τις παραπάνω προβληματικές, το φετινό εργαστήριο των “Πρακτικών Διαμονής” επικεντρώνεται στη διερεύνηση της έννοιας της αβεβαιότητας και της ενδεχομενικότητας, όχι μόνο ως φιλοσοφικά ζητήματα, αλλά και ως πρακτικές προσεγγίσεις για την αναπαράσταση του περιβάλλοντος, μέσα από λανθάνουσες και αφανείς προοπτικές. Συγκεκριμένα, με σημείο αναφοράς τη λίμνη Κάρλα, ένα τοπίο που αντιστέκεται σε σαφείς ορισμούς και στη σταθερή ταυτότητα, οι φοιτητές/τριες θα κληθούν να μελετήσουν τα διάφορα υποκείμενα που συγκροτούν το αφήγημα του Τέρρατος της Κάρλας. Μέσα από πρακτικές συλλογής δεδομένων πεδίου, αποτύπωσης και πειραματισμού, το εργαστήριο θα οδηγήσει στη δημιουργία ενός αρχείου “δραστών” (actants) και “υποθετικών χαρτών” (speculative maps).

Δομή Μαθήματος

Φάση Ι : Actant
Οι φοιτητές/τριες καλούνται να επιλέξουν μια οντότητα (actor / actant) από την οικολογία της λίμνης και να ερευνήσουν πώς αυτή αντιλαμβάνεται, επενεργεί και επηρεάζεται από το περιβάλλον της, συλλέγοντας δεδομένα από το πεδίο (φωτογραφίες, ήχους, σημειώσεις, σκίτσα, υλικά). Σε αυτό το πρώτο στάδιο, οι φοιτητές/τριες θα δημιουργήσουν ένα μικρό βίντεο στο οποίο θα παρουσιάζουν το υποκείμενό τους. Ταυτόχρονα θα φροντίσουν για τον εντοπισμένο δράστη τους και θα σκεφτούν τον τρόπο που θα εμφανιστεί σε μια συλλογή-έκθεση, μαζί με τους άλλους.

Φάση ΙΙ : Μικρο-Εγχειρίδιο
Στη δεύτερη φάση, οι φοιτητές/τριες θα κληθούν να σχεδιάσουν την λογική του χάρτη τους μέσα από τη δημιουργία ενός “κώδικα ανάγνωσης” (υπόμνημα) ο οποίος θα περιγράφει τη δομή και τη λειτουργία του υποθετικού τους χάρτη. Καθόλη τη διάρκεια του εξαμήνου και παράλληλα με τη Φάση Ι και ΙΙ, η πορεία της έρευνας-σχεδιασμού θα τεκμηριώνεται συστηματικά σε ένα προσωπικό ημερολόγιο (journal)το οποίο και θα βρίσκεται στο επίκεντρο των διορθώσεων και συζητήσεων του εργαστηρίου.

Φάση ΙΙΙ: Χάρτης
Στο τελικό στάδιο του μαθήματος, οι φοιτητές/τριες θα χρησιμοποιήσουν το συλλεχθέν υλικό για να αναπτύξουν υποθετικούς χάρτες που επικοινωνούν την προοπτική της οντότητάς τους, ως "η φωνή" πλέον αυτών των οντοτήτων. Αναμένεται οι χάρτες να είναι πολυμεσικοί και να ξεφεύγουν των δισδιάστατων αναπαραστάσεων της παραδοσιακής χαρτογραφίας. Στο τέλος του εργαστηρίου τα journals, τα βίντεο και οι χάρτες θα συγκροτήσουν το “Αβέβαιο Αρχείο της Κάρλας” το οποίο και θα εκτεθεί μετά το πέρας του μαθήματος. Η έκθεση του υλικού που παράχθηκε είναι από την αρχή ως το τέλος του μαθήματος βασικό ζητούμενο. Πέρα από την προσωπική συνεισφορά του καθενός, το μάθημα θα παράξει ένα ενιαίο, συλλογικό, εκθεσιακό πρότζεκτ.

Παράλληλοι Στόχοι

Εξοικείωση με βασικές θεωρητικές έννοιες
Οι φοιτητές θα εκτεθούν σε κείμενα και γραπτά γύρω από την οικολογική σκέψη, με έμφαση στη Donna Haraway και τον Bruno Latour. Θα εξοικειωθούν με έννοιες όπως η θεωρία των δικτύων δράσης (Actor-Network Theory), η αντικειμενοστρεφής οντολογία (Object-Oriented Ontology) και η εντοπισμένη γνώση (Situated Knowledge).

Απόκτηση δεξιοτήτων συλλογής δεδομένων
Οι φοιτητές θα κατανοήσουν ότι τα δεδομένα μπορούν να έχουν πολλές μορφές – οπτικά δεδομένα, υλικά δεδομένα, σημειώσεις κ.λπ. Θα μάθουν πώς η έρευνα στο πεδίο αποτελεί μια αυτόνομη διαδικασία, όχι απαραίτητα συνδεδεμένη με την υλοποίηση σχεδιαστικού έργου, αλλά ως μηχανισμός αφαίρεσης (abstraction) και κατανόησης του τοπίου.

Πειραματισμός με διαφορετικά μέσα
Οι φοιτητές θα έχουν την ευκαιρία να πειραματιστούν με το μέσο που τους ενδιαφέρει και να εξελίξουν τις ικανότητές τους σε αυτό το πλαίσιο, με κεντρικό αντικείμενο τον χάρτη. Ο χάρτης θα αντιμετωπίζεται ως ένα αντικείμενο που κωδικοποιεί την πραγματικότητα μέσω ενός συστήματος (code), το οποίο συνοδεύεται από έναν "οδηγό" ή υπόμνημα για την αποκωδικοποίησή του.

Κατανόηση πολυπρισματικών προσεγγίσεων
Μέσα από τη διαδικασία δημιουργίας του χάρτη, οι φοιτητές θα κληθούν να μελετήσουν διαφορετικές προοπτικές και κατανοήσεις του τοπίου που ξεπερνούν την ανθρώπινη αντίληψη, εστιάζοντας σε θεωρίες όπως η θεωρία των δικτύων δράσης (ANT).

Ορολογία

• Actor Network Theory
• Nature/Culture
• Hyperobject Theory
• Object Oriented Ontology
• GeoAI
• Situated Knowledges
• Speculative Fabulations
• Naturalism

Οι φοιτητές αξιολογούνται για την συνεισφορά τους στο μάθημα και με τις τρεις διαδοχικές εργασίες που παραδίδονται κατά τη διάρκεια του εξαμήνου

Άρθρα

Chiang, Ted. 2023. “ChatGPT Is a Blurry JPEG of the Web.” The New Yorker. February 9, 2023.

Gage, F. Mark. 2015. Killing Simplicity: Object-Oriented Philosophy in Architecture. Log 33. p.95-106.

Haraway, Donna. (1988). Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective. Feminist Studies, 14(3), 575–599.

Lin, Yue, and Bo Zhao. 2025. “Posthuman Cartography? Rethinking Artificial Intelligence, Cartographic Practices, and Reflexivity.” Annals of the American Association of Geographers, January, 1–14.

Luke Bergmann: Toward speculative data: “Geographic Information” for situated knowledges, vibrant matter, and relational spaces.

Scheider, Simon, and Kai-Florian Richter. 2023. “Pragmatic GeoAI: Geographic Information as Externalized Practice.” KI - Künstliche Intelligenz37 (1): 17–31. https://doi.org/10.1007/s13218-022-00794-2.

Βιβλία

Spatialities of Speculative Fiction: Re-Mapping Possibilities, Philosophies, and Territorialities

Abrams, Janet, Peter Hall (2006) Else/Where: Mapping New Cartographies of Networks and Territories.Minneapolis: University of Minnesota Press.

οικολογία, ανθρωπόκαινος, υδάτινα σώματα, βιοποικιλότητα, προσαρμογή, εγκατάσταση, περφόρμανς

https://eclass.uth.gr/courses/ARCH_U_198