Το μάθημα προσφέρει μια ανασκόπηση της εξέλιξης και διαμόρφωσης των εικαστικών τεχνών από το 1900 έως τις μέρες μας. Πέρα από την παρουσίαση των σημαντικότερων σημείων καμπής και των μεταβολών στις καλλιτεχνικές γλώσσες της νεωτερικότητας, της αντι-νεωτερικότητας και της μετα-νεωτερικότητας, τα έργα τέχνης μελετώνται κυρίως μέσα από το πλαίσιο (context), τις αλληλουχίες (correspondances) και τις αναλογίες που καθορίζουν τη σύλληψη, την παρουσίαση, το νόημα, την ερμηνεία και την κριτική προσέγγιση τους. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην «εικονοειδή» (image-based) μεθοδολογία του Άτλαντα όπως αυτή διαμορφώθηκε από τον Γερμανό ιστορικό της τέχνης και του πολιτισμού, Aby Warburg, στο ανολοκλήρωτο έργο του Der Bilderatlas Mnemosyne (1927-1929).
Αφετηρία αυτής της προσέγγισης είναι η διαπίστωση ότι από τις απαρχές του εικοστού αιώνα υπήρξε μια κρίσιμη ανθρωπολογική μετάβαση σε καλλιτεχνικά κινήματα, όπως ο φουτουρισμός, ο κυβισμός και ο ντανταϊσμός, τα οποία διέρρηξαν την κλασική ενότητα του χρόνου, του χώρου και της δράσης, ανάγοντας τις διάφορες μορφές της καλλιτεχνικής πράξης σε μοντάζ. Το γεγονός αυτό δημιούργησε μια σειρά νέους τρόπους επικοινωνίας και αντίληψης, παράστασης και αναπαράστασης που οδήγησαν στη μετάβαση από την ενιαία καλλιτεχνική σύνθεση, που ως επί το πλείστον αντιπροσώπευε μια στιγμή, ένα χώρο ή μια δράση, σε μια συναρμολογημένη σύνθεση που μπορούσε να αντιπροσωπεύει πολλαπλούς χρόνους, χώρους, δράσεις αλλά και καλλιτεχνικά είδη.
Στο πλαίσιο αυτών των μεταβολών, ο Aby Warburg, που ενδιαφέρονταν με διαφορετικό τρόπο για την διονυσιακή έκφραση της κίνησης, αμφισβήτησε τις παραδοσιακές παραδοχές ταξινόμησης της Ιστορίας της Τέχνης με διάφορους τρόπους. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η υπονόμευση των συμβατικής βιβλιοθηκονομίας στην προσωπική του βιβλιοθήκη στο Αμβούργο, την οποία και οργάνωσε σύμφωνα μ’ ένα δικό του κριτήριο που έγινε γνωστό ως «η αρχή της καλής γειτονίας» (Das Gesetz der guten Nachbarschaft). Στόχος του ήταν να δημιουργήσει μια Βιβλιοθήκη που θα ενοποιούσε τις πιο ετερογενείς μορφές γνώσης και διάφορους τομείς της πολιτιστικής ιστορίας, θέτοντας τα θεμέλια εκείνου που σήμερα αποκαλούμε «διεπιστημονική προσέγγιση». Βασική μορφή υβριδικής συναρμολόγησης αποτέλεσε και εδώ το μοντάζ.
Λίγα χρόνια αργότερα και προκειμένου να υπερασπιστεί το κινηματογραφικό μοντάζ από τις κατηγορίες του φορμαλισμού, ο ρώσος σκηνοθέτης Σεργκέι Αϊζενστάιν παρέθεσε μια πιθανή γενεαλογία του μοντάζ στη Δυτική και Ανατολική καλλιτεχνική παράδοση, όπου συνυπάρχουν η Ακρόπολη των Αθηνών και η κινεζική ζωγραφική, οι ινδιάνικες μινιατούρες και ο παπικός βωμός του Gian Lorenzo Bernini, οι καρικατούρες του Honoré Daumier και οι “Φυλακές” του αρχιτέκτονα Gian Battista Piranesi, η ποίηση του Walt Whitman και η επιτομή του λογοτεχνικού μοντερνισμού, ο Οδυσσέας του James Joyce.
Τα χρόνια που ακολούθησαν, σημαντικοί ιστορικοί, όπως o ο Erwin Panofsky, ο Edgar Wind, ο Fritz Saxl, ο Ernst Gombrich, ο Carlo Ginzburg, ο Benjamin Buchloh, ο George Didi-Huberman, ο Kurt Forster, ο Andrea Pinotti, αλλά και φιλόσοφοι όπως ο Giorgio Agamben προσέδωσαν ο καθένας με το δικό του τρόπο ιδιαίτερη σημασία σε αυτή την «κριτική εικονολογία» και την «επιστήμη δίχως όνομα» του Warburg, ως ένα “μηχανισμό” (dispositif) συλλογής, συναρμογής, διάταξης, αναδιάταξης και εξιστόρησης των εικόνων της μοντέρνας τέχνης, διαμέσου του μοντάζ.
Υπ’ αυτήν την έννοια, το μάθημα αυτό εστιάζει ιδιαίτερα: (α) στην γνώση και στην κριτική αναθεώρηση της Ιστορίας της μοντέρνας τέχνης· (β) στις οπτικές μορφές γνώσης και στη σημασία που αποκτούν στην εποχή των ψηφιακών μέσων· (γ) στη συγκρότηση μιας σειράς από Εκλεκτικούς Άτλαντες· και, (δ) στην αρχή του μοντάζ ως ένα κριτικό, ερμηνευτικό και διεπιστημονικό εργαλείο για την ανάγνωση της μοντέρνας τέχνης. Σε αντιπαράθεση με τις τελεολογικές αφηγήσεις των διαφόρων Ιστοριών της μοντέρνας τέχνης, το μάθημα ενδιαφέρεται περισσότερο για τους ιστορικούς αναχρονισμούς και τις ασυνέχειες, αλλά και για τον εντοπισμό μέσα στα ίδια τα έργα τέχνης, των επιβιώσεων (Nachleben), των ρωγμών, των αντιφάσεων, των παρεκκλίσεων και εντάσεων, ακόμη των στοιχείων αποκρυφισμού, ενσυναίσθησης ή και ανιμισμού, που όπως η «εκστατική μαινάδα» του Warburg επανέρχονται στην Ιστορία της νεωτερικότητας, πέρα από τα καθιερωμένα είδη και τις οριοθετήσεις τους: στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στη γραφιστική, στις εγκαταστάσεις, στις κινούμενες εικόνες, στις υβριδικές μορφές επικοινωνίας, στην αρχιτεκτονική, στη διακόσμηση και στα αντικείμενα καθημερινής χρήσης.
Η δομή του μαθήματος βασίζεται στην διαδοχική "ένθεση" γεγονότων, διαλέξεων, παρεμβάσεων, βιβλιογραφικών αστερισμών, αναλύσεων και εννοιών, κατ’ αναλογία του τρόπου με τον οποίο συγκροτήθηκε και η ίδια η Μοντέρνα Τέχνη.
Η διαδικασία βασίζεται σε δύο αλληλοσχετιζόμενα μεθοδολογικά σχήματα: στο μοντάζ και στον άτλαντα: Το μοντάζ δίνει τη δυνατότητα πρόσβασης σε μια διαλεκτική γνώση του δυτικού πολιτισμού και σε μια επανεγγραφή της νεωτερικότητας. Πρόκειται, εν ολίγοις, για μια στρατηγική που δεν είναι μόνο εκθεσιακή ή αισθητική αλλά γενεαλογική και επιστημολογική. Από την άλλη, ο άτλαντας, προτείνεται ως μια οπτική μορφή γνώσης με συγκριτικό χαρακτήρα, η οποία τοποθετείται με εναλλακτικό τρόπο απέναντι στην διαδεδομένη προβληματική και στις αντιφάσεις του αρχείου.
Κατά τη διάρκεια των μαθημάτων οι φοιτητές καλούνται να συμμετέχουν αποκωδικοποιώντας και ανασυστήνοντας οι ίδιοι ορισμένες από τις υπό συζήτηση έννοιες, με σκοπό τη σύνταξη ενός "Ατελούς Λεξικού", που συμπληρώνεται και εμπλουτίζεται συνεχώς.
Κάθε φοιτητής παρουσιάζει και παραδίδει την ημέρα των εξετάσεων (α) σε έντυπη και, (β) σε ψηφιακή ηλεκτρονική μορφή (με την αποστολή στη σχετική ηλεκτρονική διεύθυνση του μαθήματος), ένα σελιδοποιημένο Τεύχος στο οποίο αναπτύσσεται μία από τις έννοιες που συζητήθηκαν κατά τη διάρκεια των μαθημάτων.
Πιο συγκεκριμένα το Τεύχος αυτό περιλαμβάνει:
1. Εξώφυλλο, στο οποίο αναγράφεται ο τίτλος και η έννοια που εξετάζεται.
2. Περίληψη: Μια σύντομη περίληψη της έρευνας (από 100 έως 150 λέξεις).
3. Πίνακας περιεχομένων.
4. Συγγραφή ενός δοκιμίου (paper) 1.500 λέξεων (έως 3.000 λέξεις) γύρω από τη σχετική έννοια –key word που επιλέγει κάθε φοιτητής.
5. Συνοδευτικός Άτλαντας Εικόνων ο οποίος έχει τη μορφή ενός Οπτικού Δοκιμίου (Visual Essay) το οποίο εικονογραφεί την ίδια έννοια.
6. Σύνταξη Βιβλιογραφίας
7. Αναλυτικός κατάλογος και πηγές των εικόνων.
8. Οπισθόφυλλο.
Αξιολόγηση:
-Συμμετοχή στο μάθημα: 30%
-Ανταπόκριση με λήμματα στο blog του μαθήματος:
Ενδιάμεσα σύντομα δοκίμια (midterm essays): 30%
-Τελικό Τεύχος (Final paper): 40%
• Argyropoulou, Nadja, Tzirtzilakis, Yorgos (ed.), Hell As Pavilion, Palais de Tokyo, Kastaniotis Editions, Paris, Athens 2013
• Belting, Hans, Dilly, Heinrich, Kemp, Wolfgang, κ.ά., Εισαγωγή στην ιστορία της τέχνης, μετάφραση: Λ. Γυιόκα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995
• Bourriaud, Nicolas, Μεταπαραγωγή, μετάφραση: Δημήτρης Γκινοσάτης, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Αθήνα 2014
• Buchloh, Benjamin, “Gerhard Richter's "Atlas": The Anomic Archive”, October Vol. 88 (Spring, 1999), pp. 117-145
• De Rosa, Nicoletta, Kosmadaki, Polina, Pasini, Alessandro, Piantini, Tomaso, Tzirtzilakis, Yorgos, Ametria, Based on an idea of Roberto Cuoghi, DESTE Publications, 2018
• Deitch, Jeffrey, 1988. Πολιτισμική γεωμετρία, Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, Αθήνα 1988.
• Didi Huberman, George, Atlas, or the Anxious Gay Science, Translated by Shane B. Lillis, Chicago University Press, Chicago 2018.
• Eisenstein, Sergei, Selected Works: Towards a Theory of Montage, 1937-1940, Translated by Michael Glenny, I.B.Tauris, London 2010
• Foster, Hal., “An Archival Impulse“, October, Vol. 110 (Fall 2004), p.3-22
• Foster, Hal., Krauss, Rosalind., Bois, Yve-Alain., Buchloh, Benjamin., Η τέχνη από το 1900: Μοντερνισμός, Αντιμοντερνισμός, Μεταμοντερνισμός, μτφρ. Ιουλία Τσολακίδου, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2007
• Foster, Hal, The Return of the Real, MIT Press, Κέμπριτζ, Μασαχουσέτη και Λονδίνο 1996
• Gombrich, Ernst Hans, Aby Warburg: An Intellectual Biography, Phaidon Press, Oxford1986
• Groys, Boris., Art in the Age of Biopolitics: From Artwork to Art Documentation, Documenta 11_Platform5: Exhibition Catalogue, 2002
• Holmes, Brooke, Marta, Karen (επιμ.), Liquid Antiquity, DESTE Publications, Athens 2017
• Kosmadaki, Polina, Panagiotakou, Afroditi, Tzirtzilakis (επιμ.), Yorgos, Jiannis Varelas. Anima I, Onassis Foundation, Athens 2019
• Krauss, Rosalind., The Originality of the Avant-Garde and Other Modernist Myths, MIT Press, Κέμπριτζ, Μασαχουσέτη και Λονδίνο, 1986
• Krauss, Rosalind, Α Voyage on the North Sea. Art in the Age of the Post-Medium Condition, Thames & Hudson, Λονδίνο 1999
• Obrist, Hans Ulrich, A Brief History of Curating, JRP Ringier & Les Presses Du Réel, 2008
• O'Doherty, B., Inside the White Cube: The Ideology of the Gallery Space, University of California Press, 1976.
• Warburg, Aby, Écrits II L’Atlas Mnémosyne Avec un essai de Roland Recht, éditeur Atelier de l’écarquillé, Paris 2012
• Αϊζενστάιν, Σ. Μ., Μπάλαζ, Μπέλα, Κουλέσοφ, Λεβ, Βερτόφ, Τζίγκα, Μιτρί, Ζαν, Μπαζέν, Αντρέ, Μπερς, Νοέλ, Παζολίνι, Πιερ Πάολο, Ραφαηλίδης, Βασίλης κ.ά., Το μοντάζ, Αιγόκερως, Αθήνα 2003
• Αργκάν, Τζούλιο Κάρλο, Η μοντέρνα τέχνη, μετάφραση Λίνα Παπαδημήτρη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Αθήνα 2006
• Δασκαλοθανάσης, Νίκος (επιμ.), Από τη μινιμαλιστική στην εννοιολογική τέχνη: Μια κριτική ανθολογία, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Αθήνα 2006
• Δασκαλοθανάσης, Νίκος, Ιστορία της τέχνης. Η γέννηση μιας νέας επιστήμης από τον 19ο στον 20ό αιώνα, Άγρα, Αθήνα 2013
• Δασκαλοθανάσης, Νίκος, Restitutions. 14 κείμενα ιστορίας της τέχνης, Futura, Αθήνα 2015
• Ιωάννου, Δάκης, Κοσμαδάκη Πολύνα, Λίτη, Αφροδίτη, Τζιρτζιλάκης, Γιώργος, Γιώργος Λάππας. Happy Birthday, Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, Αθήνα 2016.
• Μαρίνος, Χριστόφορος (επιμ.), Το έργο της επιμέλειας, AICA Hellas, Αθήνα 2011
• Πούλιος, Παναγιώτης (επιμ.), Έννοιες της τέχνης στο 20ο αιώνα, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Αθήνα 2006
• Σαπρόφυτα, Atlas Horribilis. A novel of inauthenticity. Documents of occult and paranormal phenomena. Αθήνα 2009
Σταυρακάκης, Γιάννης και Σταφυλάκης Κωστής (επιμ.), Το πολιτικό στη σύγχρονη τέχνη, Εκκρεμές, Αθήνα 2008
Τζιρτζιλάκης, Γιώργoς, (επιμ.), Π+Π=Δ: Νέα Τέχνη από τις δεκαετίες του ’70 και ’80. Επιλογές από τον «Δεσμό», Futura -Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, Αθήνα 2001
• Τζιρτζιλάκης, Γιώργος, Υπο-νεωτερικότητα και εργασία του πένθους. Η επήρεια της κρίσης στη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2014
https://eclass.uth.gr/courses/ARCH_U_177