Arch.Uth Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Arch.Uth UTH.gr English
ΑΣΤΙΚΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ

Η αστική οικολογία [urban ecology] είναι ένα πεδίο που ολοένα αποκτά καίριο βάρος, υπό το πρίσμα της κλιματικής κρίσης και του τρόπου που ο αντίκτυπός της πλήττει τις πόλεις, τις περι-αστικές περιοχές και τους κατοίκους τους: όχι μόνον ανθρώπους μα και έμβια όντα.  Αναδύεται η ανάγκη να εφευρεθούν, να ανακαλυφθούν και να εφαρμοστούν τρόποι ώστε οι πόλεις μας να γίνουν προοδευτικά βιώσιμες, αξιοβίωτες,  με κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς όρους.

Το οικολογικό κίνημα, όπως ορίζεται από τον Καστοριάδη ήδη από το1980, δεν μπορεί παρά να σχετίζεται με την αυτονομία και την αυτοδιαχείριση. Η πολιτική αυτή διάσταση της οικολογίας μπορεί να καθρεφτιστεί στα αστικά οικοσυστήματα, όταν εκείνα γίνονται αφετηρίες για επιδίωξη βιώσιμων στόχων όπως η αυτάρκεια της τροφής, η βελτίωση της ποιότητας του νερού και του αέρα μέσα στις πόλεις, η εξάσκηση κηπουρικών πρακτικών ως πρακτικών δια βίου μάθησης που συνάμα βελτιώνουν την υγεία και ενισχύουν τις κοινωνικές συναναστροφές.  Πέραν όμως αυτών των στόχων, οι ίδιες οι πόλεις, εν αντιθέσει με παλαιότερες θεωρήσεις που τις αντιμετώπιζαν ως τόπους θριάμβου του τεχνητού, μπορούν πλέον να αντιμετωπιστούν ως δίκτυα οικοτόπων, υπό το πρίσμα της αστικής οικολογίας. Η οπτική που υιοθετείται στο μάθημα έχει ως εφαλτήριο το πρωτοποριακό και προφητικό κείμενο του Felix Guattari ‘Les 3 Ecologies/ οι τρείς οικολογίες’, στο οποίο επιχειρηματολογείται πως στον σύγχρονο κόσμο η οικολογία ταυτόχρονα οφείλει να απαντά σε τρεις αλληλένδετες πτυχές: την περιβαλλοντική[environmental] , την κοινωνική[social],  την νοητική [mental]. Έτσι στο μάθημα αυτό τα αστικά οικοσυστήματα προτείνεται να προσεγγίζονται υπό αυτό το τρίπτυχο.

 

ΜΑΘΗΣΙΑΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Τα αστικά οικοσυστήματα αντιμετωπίζονται τόσο θεωρητικά όσο και εμπειρικά: τόσο μέσω διαλέξεων και συζητήσεων στην αίθουσα διδασκαλίας όσο και μέσω ομαδικών εξορμήσεων σε επιλεγμένα σημεία της πόλης του Βόλου. Στόχος είναι η έννοια του αστικού οικοσυστήματος να συσχετιστεί με μια πλειάδα πτυχών της καθημερινής κοινωνικής, πνευματικής ζωής και συνάμα με τις διεργασίες ενίσχυσης της βιοποικιλότητας, μέσω του τρόπου που τα βιώνουν οι φοιτήτριες και φοιτητές. Συζητήσεις στο ΤΑΜ_ΠΘ αλλά και μέσα στην πόλη κατά την διάρκεια περιπατητικών διαλέξεων, με τη διδάσκουσα και προσκεκλημένες-ους ομιλήτριες και ομιλητές, στοχεύουν στην εμβάθυνση στις επιμέρους πτυχές του αντικειμένου, μέσα από διαφορετικές σκοπιές.

Οι φοιτήτριες και οι φοιτητές αναμένεται να αντιληφθούν εκ των έσω εκδοχές των αστικών οικοσυστημάτων. Να συνειδητοποιήσουν πως τα ‘αστικά κενά’ δεν είναι κενά, αλλά είναι μέρη όπου αυτοφυή οικοσυστήματα  μπορούν να αναπτύσσονται, και δυνητικά, αν εμείς τα θάλπουμε όπως τους αξίζει, θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε αστικούς οικότοπους, να συγκροτήσουν τμήμα της ‘πράσινης υποδομής’ των πόλεων.

Επίσης θα ενημερωθούν πάνω στις επίκαιρες τεχνοκρατικές προσεγγίσεις των αστικών οικοσυστημάτων μέσω των λεγόμενων ‘οικοσυστημικών παροχών’ [Ecosystem Services ES], της ‘κυκλικής οικονομίας’  [circular economy] αλλά και παραδειγμάτων ‘λύσεων βασισμένων στη φύση’ [Nature-Based Solutions NBS] ‘πράσινων υποδομών’ [Green Infrastructure, GI]. Παράλληλα θα μυηθούν σε καινοτόμες και εναλλακτικές ματιές πάνω σε διαχρονικές και σύγχρονες νοητικές και πρακτικές προεκτάσεις της οικολογίας: όπως δίκτυα σχέσεων ανάμεσα σε διαφορετικούς οργανισμούς, την συμπερίληψη ανθρώπων σε μη ανθρωποκεντρικά συστήματα, τους κοινοτικούς κήπους και τους αστικούς αγρούς- την αστική γεωργία ως πεδίων συμμετοχικού σχεδιασμού, διαφορετικές εκφάνσεις της/του πλανητικής/ού κηπουρού.

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Οι φοιτήτριες και οι φοιτητές προχωρούν σε καταγραφή και εμπειρική χαρτογράφηση επιλεγμένων από εκείνες-ους δομών από το εγκαταλειμμένο κτιριακό απόθεμα του Βόλου, αλλά και ‘αστικών κενών’ της πόλης σε περιοχές της που βιωματικά γνωρίζουν. Συμπληρωματικά, καταγράφουν σε γειτονιές με έντονη την παρουσία των κοινοτήτων των κατοίκων πρακτικές συμβιωτικές με φυτικά -και άλλα- είδη, όπως είναι η κηπουρική.  Η χαρτογράφηση περιλαμβάνει καταγραφή των δικτύων κοινωνικών/οικολογικών σχέσεων που αναπτύσσονται γύρω από τους χώρους αυτούς, καταγραφή της άποψης των κατοίκων, προφορικών ιστοριών, του τρόπου που οι χώροι αυτοί διεκδικούνται από αυτοφυή οικοσυστήματα, της σχέσης αυτοφυούς-καλλιεργημένου, του πως μεταβάλλονται μέσα από τις εποχές του έτους και τις ώρες την ημέρας.  Στόχος είναι να δημιουργηθεί συλλογικά ένας εν εξελίξει άτλαντας βιο-οικο-τόπων του Βόλου, και των κοινωνικών και οικολογικών διεργασιών που σχετίζονται με αυτούς, στον οποίο η κάθε καταγραφή φέρει ίχνη της ιδιαίτερης προσέγγισης κάθε φοιτητικής ομάδας. Στόχος είναι επίσης οι φοιτητές να μυηθούν και να εφαρμόσουν κάποιες από τις πρακτικές και μεθοδολογίες του συμμετοχικού σχεδιασμού, αφυπνίζοντας στο μέτρο του δυνατού τη συνείδηση της τοπικής κοινότητας πάνω στα αστικά οικοσυστήματα της γειτονιάς της και το λανθάνον δυναμικό τους.

Ως εργαλεία σχεδιαστικά-αφετηρίες, με ορμητήριο την αίθουσα διδασκαλίας αναλύουμε χάρτες βιοτόπων και σχέδια ενίσχυσης της βιοποικιλότητας που έχουν συνταχθεί από επίσημους φορείς, όπως ο πρωτοποριακός ‘Χάρτης Βιοτόπων του Δυτικού Βερολίνου’ “West Berlin Biotope Map, 1984”που περιλαμβάνει βομβαρδισμένα ‘αστικά κενά’,  και “Barcelona green infrastructure and biodiversity plan, 2020”που θέτει στρατηγικούς στόχους δικτύωσης των πράσινων χώρων της μητρόπολης. Μεθοδολογίες καταγραφής των τρόπων που οι φυτοκοινότητες αναπτύσσονται σε εγκαταλειμμένους αστικούς χώρους [λ.χ. από τον Wolfram Kunick] ή καταλαμβάνουν αδιόρατα αστικά κενά [όπως λ.χ. τα κενά ανάμεσα στην πλακόστρωση των πεζοδρομίων, από τον Dieter Kienast] θα εξεταστούν κυρίως ώστε να γίνουν αντιληπτές οι διεργασίες των αστικών οικοσυστημάτων  μέσα στον χρόνο.

Το συμπεριληπτικό σχήμα της εμπειρικής χαρτογράφησης ενεργοποιείται ως θεμελιώδες μεθοδολογικό εργαλείο, μέσα από την μεταφορά της σχέσης «ορχιδέας & σφήκας» [Deleuze & Guattari via Κουζούπη, 2017]. Οι διαδικασίες της εμπειρικής χαρτογράφησης πριμοδοτούν την ανάδυση καινοτόμων τρόπων πρόσληψης του αστικού χώρου και των δικτύων σχέσεων που αναπτύσσονται εντός αυτού, έναντι μεθοδολογιών με προδιαγεγραμμένες κατηγοριοποιήσεις που δεν επιτρέπουν την απρόσκοπτη ανάδυση πηγαίας σκέψης. Έτσι προάγεται η ενίσχυση της δημιουργικής και εφευρετικής σκέψηςπου πηγαία προκύπτει κατά την επιτόπια έρευνα, ενώ οξύνονται οι προσλαμβάνουσες των φοιτητών και φοιτητριών όσον αφορά την αντίληψη των διεργασιών μέσα στον χρόνο στον αστικό χώρο.

Ο παραγόμενος συλλογικός άτλαντας θα φέρει σε αντίστιξη τους αυτοφυείς κήπους, τους φροντισμένους κήπους των κατοίκων, και τις πρακτικές που υιοθετούνται από τον δήμο. Έτσι θα γίνει πάνω στα αποτελέσματα αυτά μια κριτική αποτίμηση και μια δημιουργική συζήτηση αναζήτησης τρόπων ενδυνάμωσης των ‘φυσικών’ και κοινωνικών-πολιτισμικών  διεργασιών μέσα και γύρω στα εν δυνάμει αστικά οικοσυστήματα.

            Η δημιουργία φοιτητικών ομάδων και η ενορχήστρωση των διακριτών αυτών χαρτογραφήσεων για την δημιουργία του ομαδικού άτλαντα, βάζει εν λειτουργία την ομαδική διάσταση της έρευνας, η οποία στις ανθρωπιστικές επιστήμες [έχοντας καταγωγή σε φεμινιστικές οικολογικές οπτικές] δίνει έμφαση στις διεργασίες έναντι του αποτελέσματος, και οδηγεί σε συνεργατικές καινοτόμες προσεγγίσεις, καθώς ο τρόπος εργασίας και συνεργασίας ακολουθεί το αξίωμα πως κάθε συμμετέχουσα/συμμετέχων έχει την δυνατότητα να ανασχηματίσει την έρευνα και τους στόχους της με την οπτική της/του.

 

 

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

Η συνολική συμμετοχή στις συζητήσεις και τις διαλέξεις βαθμολογείται με 25%, η συμμετοχή στις επιτόπιες εξορμήσεις με 25%,, οι παρουσιάσεις από πλευράς φοιτητικών ομάδων των ξεχωριστών εμπειρικών χαρτογραφήσεων με 25% και η συμμετοχή στον συλλογικό άτλαντα με 25%.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bartoli S., Linden S., Wust F. (2019):Licht, Luft, Scheisse/ Perspectives on Ecology and Modernity/ Archaeologies of Sustainability. Hamburg: adocs Verlag

 

Βρυχέα Α., Λωράν Κ. (1991):Συμμετοχικός Σχεδιασμός/ θεωρητικές διερευνήσεις/ ιστορία των ιδεών και των πρακτικών/ μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: ΤΕΕ

 

Boer R., Otero-Verzier M., Truijen K. (2019): Architecture of Appropriation, On Squatting as Spatial Practice. Rotterdam: Het Nieuwe Instituut

 

Camps-Calvet M., Langemeyer J., Calvet-MIR L., Gomez-Baggethun E. (2016): Ecosystem services provided by urban gardens in Barcelona, Spain: Insights for policy and planning. Environmental Science & Policy, vol. 62(C), DOI: 10.1016/j.envsci.2016.01.007, p. 14- 23.

 

Caputo P., Ferrari S., Zagarella F. (2020]: Urban Renovation: An Opportunity for Economic Development, Environmental Improvement, and Social Redemption. In DELLA TORRE, S., CATTANEO S., LENZI C., ZANELLI A. [eds] Regeneration of the Built Environment from a Circular Economy Perspective. Springer Open / Fondazione Politecnico di Milano,  ISBN 978-3-030-33256-3, p. 125-136.

 

Clement G. (2004): Manifeste du Tiers Paysage.

http://www.biodiversiteetbati.fr/Files/Other/DocComplGTBPU/F05-ManifesteTiersPaysage-GClement.pdf

Deakin R., 1855.Flora of the Colosseum of Rome, or, Illustrations and Descriptions of Four Hundred and Twenty Plants Growing Spontaneously upon the Ruins of the Colosseum of Rome/ London: Groombridgehttps://publicdomainreview.org/collection/richard-deakin-flora-of-the-colosseum-of-rome

Deleuze G., Guattari F. (1987): A Thousand Plateaus /capitalism and schizophrenia. [Μετάφραση: Massumi B.] Minneapolis: University of Minnesota Press.

 

Descola P. (2006): Beyond Nature and Culture. In: Proceedings of the British Academy Volume 139, 2005 Lectures. London: British Academy Publication. pp 137-155.

 

Freitag A. (2016): Dieter Kienast and the Topological and Phenomenological Dimension of Landscape Architecture. In: Girot C., Imhof D. [eds] Thinking the Contemporary Landscape. New York: Princeton Architectural Press. Σελ 229-245

 

Goltsiou K., Perkovic Bosnjak D. [eds] (2021): The Role of Landscape Architects in Circular Economy and Climate Change. IFLA Europe Position Paper. Brussels: IFLA Europe.

 

Guattari F. (1989) Les Trois  Ecologies. Paris: Galilee

 

Hall C.A.S.[2019]:Urban Ecology from a Biophysical and Systems Perspective. Στο: Hall H.P., Balogh S.B. [eds] Understanding Urban Ecology. An Interdisciplinary Systems Approach.. Springer [Springer nature Switzerland] pp 27-57

 

Κουζούπη Α. (2022) : «Στιγμιότυπα Αποβιομηχάνισης: Picturesque–Sublime και Μακρά Τείχη. Από το ruin porn στις αστικές πράσινες υποδομές» στο: Νικηφορίδης Π., Σιναμίδης Ι.[επιμ] Πρακτικά του Πανελλήνιου Συνεδρίου «Τα Κάστρα της Βιομηχανίας» ΤΕΕ/ΤΚΜ, Εισήγηση 5/ Θεματική Ενότητα: Καταγραφή και αξιολόγηση των άυλων και υλικών τεκμηρίων της βιομηχανικής κληρονομιάς.

Καστοριάδης Κ., Κον-Μπεντιτ Ν. (1981): Από την οικολογία στην αυτονομία. Αθήνα: Ράπα & Κέδρος

Kowariket al (2019): Emerging Urban Forests: Opportunities for Promoting the Wild Side of the Urban Green Infrastructure -

Lions S. , 2018. Introduction: Ruin Porn, Capitalism and the Anthropocene.  στο: Lions S. [επιμ]  Ruin Porn and the Obsession with Decay. Cham: Palgrave Macmillan.

Millennium Ecosystem Assessment, 2005. Ecosystems and Human Well-being: Synthesis. Island Press, Washington, DC.

Μανωλίδης Κ. (2017): Εδαφολόγιο. Αθήνα: Νήσος

 

Ruskin J. , 1849. The Seven Lamps of Architecture. New York: Wiley

Spary C. Emma (2005): Le Jardin d’utopie/ L’histoire naturelle en France de l’Ancien Regime a la Revolution. Paris: Publications Scientifiques du Museum national h’ Histoire naturelle.

Shelley P. B. (1817): “THE COLISEUM. A fragment”

Tsing A.L., et.al. (2009): A new form of collaboration in cultural anthropology: Matsutake worlds in AMERICAN ETHNOLOGIST, Vol. 36, No. 2, pp. 380–403, ISSN 0094-0496, online ISSN 1548-1425. C 2009 by the American Anthropological Association

Τζιρτζιλάκη Ε. et al [eds](2018) Νομαδική Αρχιτεκτονική, Περπατώντας σε Ευάλωτα Τοπία/ Nomadic Architecture, Walking through Fragile Landscapes. Αθήνα: futura

Τσερβένη Ι. (2012): Το δικαίωμα των παιδιών με αναπηρία στο παιχνίδι/ διαμορφώνοντας αρχές σχεδιασμού για τους χώρους παιχνιδιού. Αθήνα: Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, μεταδιδακτορική έρευνα

 

Van der Heuvel D., Munoz-Sanz V. (2017): Studio Rotor/ Deconstruction. Rotterdam: Het Nieuwe Instituut & TU Delft

 

WEB LINKS

Tsing A.L., Deger J., Keleman Saxena A., Zhou F. [curators] (2021) Feral Atlas, Standford University Press, DOI 10.21627/2020fa

https://feralatlas.org/

 

Sandra Bartoli (2018) lecture :“The City’s Natural and Human Histories”  

In the framework: THE CITY’S FUTURE NATURAL HISTORY, ENDOWED PROFESSORSHIP FOR VISIONARY FORMS OF CITIES | LECTURE SERIES WINTERTERM 2017|18

https://vimeo.com/290909404

 

Δίκτυο Νομαδική Αρχιτεκτονική https://nomadikiarxitektoniki.net