Περί του τόπου

Απόπειρα μιας εννοιολογικής προσέγγισης

Σεμινάριο εαρινού εξαμήνου 2009-2010

Διδάσκων:
Ξηροπαΐδης Γιώργος,
Καθηγητής, Τμήμα Γερμανικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Το σεμινάριο έχει την αφετηρία του σε δύο βασικές ιδέες: πρώτον, στην ιδέα ότι ο τόπος αποτελεί μια κεντρική, καίτοι παραμελημένη, έννοια του φιλοσοφικού στοχασμού, και δεύτερον, στην ιδέα ότι η έννοια του τόπου παίζει καθοριστικό ρόλο στην σκέψη ενός από τους πιο σημαντικούς και συνάμα πιο αμφιλεγόμενους στοχαστές του προηγούμενου αιώνα, του Martin Heidegger (1889-1976). Όπως ο αμερικανός ιστορικός της φιλοσοφίας Edward Casey έχει επισημάνει στις ιδιαιτέρως διαφωτιστικές μελέτες του Getting Back into Place (1993) και The Fate of Place (1997), η ιστορία του τόπου στο πλαίσιο της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης έχει το χαρακτήρα μιας διαδικασίας στην οποία ο τόπος αντιμετωπίζεται ολοένα και περισσότερο ως φαινόμενο δευτερογενές σε σχέση με τον χώρο, ο οποίος ήδη από την εποχή του Καρτέσιου νοείται ως άπειρη, ομοιογενής και αντικειμενικά μετρήσιμη έκταση. Ο τόπος τείνει έτσι να εξισωθεί κατά έναν προδήλως αναγωγιστικό τρόπο με μιαν απλή θέση μέσα στον χώρο. Τόσο ο τρόπος με τον οποίο ο τόπος σχετίζεται με τον χώρο, τον χρόνο, αλλά και με έννοιες όπως η κατοίκηση, η οικοδόμηση ή η αίσθηση πατρίδας, δηλαδή με έννοιες στις οποίες στηρίζεται η εννοιολογική διασάφηση της φύσης και της αποστολής της αρχιτεκτονικής, όσο και ο τρόπος με τον οποίο οι επίμαχες έννοιες οργανώνονται σε ένα ενιαίο και συνεκτικό όλο δεν έχουν γίνει μέχρι τώρα αντικείμενο συστηματικής φιλοσοφικής εξέτασης. Παρότι ο Casey υπερασπίζεται την άποψη ότι ο τόπος έχει επανεμφανιστεί στην σκέψη ενός ορισμένου αριθμού στοχαστών, στους οποίους αναμφίβολα συγκαταλέγεται και ο Heidegger, ο τρόπος με τον οποίο θεματοποιείται από τον Heidegger στο όψιμο, κυρίως, έργο του φαίνεται να έχει κάτι το ξεχωριστό. Σε αντίθεση προς τον Casey, ο οποίος διατείνεται ότι ο Heidegger οδηγείται στην έννοια του τόπου μέσα από μια παρακαμπτήριο οδό, αξίζει εδώ να τονίσουμε ότι η ρητά διατυπωμένη πρόθέση του Heidegger είναι να αναπτύξει μιαν οντολογία προσανατολισμένη πρωτίστως στην έννοια του τόπου ως τέτοιου. Στην σκέψη του το ερώτημα για το είναι, δηλαδή το θεμελιώδες ερώτημα της δυτικής φιλοσοφίας, μετασχηματίζεται σε ερώτημα για τον τόπο, η οντολογία σε τοπολογία: το είναι και ο τόπος συνδέονται μεταξύ τους κατά έναν τρόπο που δεν μας επιτρέπει να νοήσουμε το ένα ως παράγωγο του άλλου αλλά αντιθέτως μας επιβάλλει να στοχαστούμε το είναι ως κάτι που μπορεί να φανερωθεί μόνο μέσα στον και μέσα από τον τόπο.

Με άξονα το Sein und Zeit [Είναι και Χρόνος] (1927) καθώς και τα μεταγενέστερα κείμενά του Das Ding [Το πράγμα] (1950), Bauen Wohnen Denken [Κτίζειν Κατοικείν Σκέπτεσθαι] (1951), „...dichterisch wohnet der Mensch...“ […ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος…] (1951), Die Frage nach der Technik [Το ερώτημα περί της τεχνικής] (1953) και Die Kunst und der Raum [Η τέχνη και ο χώρος] (1969) θα προσπαθήσουμε να δείξουμε: πρώτον, ότι η σκέψη του Heidegger στο σύνολό της είναι μια συνεχής απόπειρα να αναδειχθεί ο τόπος ως το μέσον εντός του οποίου είναι υποχρεωμένη να συντελεστεί κάθε ανθρώπινη εμπειρία, θεωρητική ή πρακτική, βουλητική ή έλλογη, ποιητική ή τεχνική· δεύτερον, ότι μια επαρκής σύλληψη του τόπου προϋποθέτει τον κριτικό διάλογο με την καρτεσιανή-καντιανή θεώρηση του χώρου· τρίτον, ότι μια ασαφής αντίληψη του τόπου ενέχει τον κίνδυνο μιας εσφαλμένης πολιτικής στάσης όπως εκείνη που υιοθέτησε ο ίδιος ο γερμανός στοχαστής κατά την κρίσιμη περίοδο 1933-1936· και τέταρτον, ότι μια σκέψη που καταδεικνύει τον καίριο ρόλο του τόπου στην συγκρότηση της ανθρώπινης εμπειρίας συμβάλλει άμεσα ή έμμεσα στην ανακάλυψη της ιδιαίτερης σημασίας της φαντασίας (Gaston Bachelard), της σωματικότητας (Maurice Merleau-Ponty), της ριζικής ετερότητας του άλλου (Emmanuel Levinas) και της υλικότητας του σημείου (Jacques Derrida).

Επιλογή βιβλιογραφίας

Bachelard, Gaston, The Poetics of Space, Boston: Beacon Press, 1958.
Buttimer, Anne and David Seamon (eds.), The Human Experience of Space and Place, London: Croom Helm, 1980.
Casey, Edward S., The Fate of Place, Berkeley: University of California Press, 1997.
Casey, Edward S., Getting Back into Place, Bloomington: Indiana University, 1993.
de Beistegui, Miguel, Heidegger and the Political: Dystopias, London: Routledge, 1998.
de Beistegui, Miguel, Thinking with Heidegger. Displacements, Bloomington: Indiana University Press, 2003.
Derrida, Jacques, Margins of Philosophy, Chicago: Chicago University Press, 1982.
Derrida, Jacques, Writing and Difference, Chicago: Chicago University Press, 1978.
Dreyfus, Hubert L., Being-in-the World: A Commentary on Heidegger’s “Being and Time”, Division I, Cambridge, Mass.: MIT Press, 1991.
Elden, Stuart, “Hölderlin and the Importance of Place”, Journal of the British Society for Phenomenology 30 (1999), 258-274.
Elden, Stuart, Mapping the Present: Heidegger, Foucault, and the Project of a Spatial History, London: Continuum, 2001.
Feenberg, Andrew, Heidegger and Marcuse. The Catastrophe and Redemption of History, New York and London: Routledge, 2005.
Gadamer, Hans-Georg, Truth and Method, New York: Crossroad, 1992.
Harries, Karsten, The Ethical Function of Architecture, Cambridge, Mass.: MIT Press, 1998.
Heidegger, Martin, Voträge und Aufsätze, Frankfurt: Klostermann, 2000
Heidegger, Martin, Being and Time: A Translation of “Sein und Zeit”, Albany: Sunny Press, 1996.
Kant, Immanuel, Political Writings, Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
Leach, Neil (ed.), Architecture and Revolution. Contemporary perspectives on Central and Eastern Europe, London: Routledge, 1999.
Lyotard, J.-F., The Inhuman, Cambridge: Polity Press, 1991.
Malpas, Jeff, Heidegger’s Topology: Being, Place, World, Cambridge, Mass.: MIT Press, 2006.
Merleau-Ponty, Maurice, Phenomenology of Perception, London: Routledge and Kegan Paul, 1962.
Neske, G. and E. Kettering (eds.), Martin Heidegger and National Socialism, New York: Paragon House, 1990.
Norbert-Schulz, Christian, The Concept of Dwelling: On the Way to Figurative Architecture, New York: Rizolli, 1984.
Ott, Hugo, Martin Heidegger: A Political Life, London: Harper Collins, 1993.
Pignatelli, Paola Coppola, “The Dialectics of Urban Architecture: Hestia and Hermes,” Spring (1985).
Sluga, Hans, Heidegger’s Crisis: Philosophy and Politics in Nazi Germany, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1993.

Διαδίκτυο
www.tu-cotbus.de
(Στην συγκεκριμένη ηλεκτρονική διεύθυνση μπορεί κανείς να βρει μεταξύ άλλων και τα σημαντικότερα κείμενα του Χάιντεγκερ για την τεχνολογία και την αρχιτεκτονική μεταφρασμένα στα αγγλικά).

Κείμενα
1. Martin Heidegger: ΚΤΙΖΕΙΝ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ ΣΚΕΠΤΕΣΘΑΙ
2. Χάιντεγκερ και αρχιτεκτονική: Παρατηρήσεις γύρω από ένα αμφιλεγόμενο θέμα

Θέματα

Να αναλύσετε τι εννοεί ο Heidegger στο θεμελιώδες έργο του Είναι και Χρόνος με το κρίσιμο όρο «Dasein». Ποια είναι η χωρικότητα που προσιδιάζει στο ανθρώπινο Dasein;
Να επεξηγήσετε την οντολογική διάκριση που εισηγείται ο Καρτέσιος ανάμεσα σε res cogitans και res corporea. Ποια αντίληψη για τον χώρο και τον κόσμο απορρέει από την επίμαχη διάκριση; Να χρησιμοποιηθεί ως βάση η κριτική στην οποία ο Heidegger υποβάλλει την καρτεσιανή οντολογία του κόσμου στις §§ 19-24 και § 70 του Είναι και Χρόνος.
Πώς ερμηνεύει ο Heidegger τη σχέση ανάμεσα στον χώρο και τον χρόνο στο Είναι και Χρόνος; Πως αντιμετωπίζει την συγκεκριμένη σχέση στα μεταγενέστερα κείμενά του;
Ποιος είναι ο οντολογικός τόπος της αρχιτεκτονικής σύμφωνα με τις αναλύσεις του Heidegger στα ακόλουθα κείμενά του: α) Η προέλευση του έργου τέχνης, β) Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, και γ) Τέχνη και χώρος;
Πώς κατανοεί τον χώρο ο Καντ στο περίφημο έργο του Κριτική του καθαρού Λόγου;
Πώς ερμηνεύει ο Καντ την αισθητική διάσταση της αρχιτεκτονικής στην Κριτική της κριτικής δύναμης;
Ποιες είναι οι θεμελιώδεις προκείμενες της αισθητικής θεωρίας που αναπτύσσει ο Έγελος στην «Εισαγωγή» στις Παραδόσεις για την αισθητική;
Πώς κατανοείται ο τόπος στην αριστοτελική Φυσική; Πώς συνδέονται τόπος και κίνηση μεταξύ τους; Να χρησιμοποιηθεί ως αφετηρία η Εισαγωγή στην μεταφυσική του Heidegger.
Η κυριαρχία του χώρου επί του τόπου στην νεότερη φιλοσοφική σκέψη: Newton, Leibniz, Locke.
Σωματικότητα και χώρος: Husserl, Heidegger και M. Merlau-Ponty.
Τέχνη και χώρος: Από τον Heidegger στον M. Merlau-Ponty.
Ο τόπος στους μετανεωτερικούς στοχαστές: Bachelard, Foucault, Derrida, Levinas.
Η έννοια του κατοικείν στον Heidegger και στον Chr. Norbert-Schulz.