Όταν ήλθε στα χέρια μου και κάτω από τα μάτια μου ο εντυπωσιακός αυτός τόμος που παρουσιάζεται σήμερα, με τίτλο Παντελής
Λαζαρίδης Διαπραγματεύσεις του εφήμερου, μετά από το πρώτο κοίταγμα και πριν από την ανάγνωση των κειμένων, γεννήθηκαν
αυτόματα τα ακόλουθα ερωτήματα, ερωτήματα, που υποθέτω, ίσως απασχόλησαν τους συντάκτες του:
1.Πώς μπορεί, σήμερα, ένα
βιβλίο που είναι αφιερωμένο στο έργο ενός σύγχρονου καλλιτέχνη να μεταδώσει στον αναγνώστη τις λαβυρινθώδεις διαδρομές, μέσα
από τις οποίες το έργο διαμορφώνεται σε μια τελική εικόνα;
2. Είναι η αναπαραγωγή της εικόνας του έργου από μόνη της επαρκής
για να εισαγάγει τον αναγνώστη-θεατή στο πνευματικό περιβάλλον που ενίσχυσε την κλίση προς μια συγκεκριμένη διαπραγμάτευση
του καλλιτεχνικού προϊόντος ή όχι; Με άλλα λόγια, είναι η παρουσία της εικόνας, μέσα στο σύγχρονο κόσμο των πολλαπλών και
δαιμονικών εικονο-ποιητικών μεθόδων, ισχυρή για να μεταφέρει αλάνθαστα το ιδιαίτερο ύφος ή πνεύμα που χαρακτηρίζει ένα
συγκεκριμένο καλλιτέχνη;
3. Και ακόμη, μια άλλη ερώτηση, σε ποιο βαθμό η θεωρητική ανάγνωση των εργαλείων που υιοθετεί ο
καλλιτέχνης για τη διάπλαση της προσωπικής του γλώσσας ή η κριτική αξιολόγηση του έργου του αποδίδουν στο έργο ένα ομόκεντρο
χώρο με τον κεντρικό άξονα σκέψης του καλλιτέχνη;
Τα ερωτήματα ίσως φαίνονται απλοϊκά και θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι απαντήσεις τους μπορούν να βρεθούν στα εκατοντάδες εγχειρίδια, δοκίμια, άρθρα, βιβλία, κ.ά., γραμμένα εδώ και πενήντα χρόνια έως σήμερα, από ξένους και έλληνες θεωρητικούς και μελετητές της γλώσσας, της αισθητικής, της σημειολογίας, των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών, της ψυχολογίας της αντίληψης, της θεωρίας της αρχιτεκτονικής, κ.ο.κ....
Θέτω, λοιπόν, το ερώτημα για να ορίσουμε εξ αρχής - στη σύντομη αυτή ανάγνωση του βιβλίου και του έργου του Π.Λ. που θα επιχειρήσω - την πνευματική περιοχή μέσα στην οποία σήμερα κινούμαστε για να συμπλεύσουμε με τις πολλαπλές πορείες της τέχνης και για να διερευνήσουμε μαζί με τον καλλιτέχνη το διανοητικό χώρο, που αποτελεί το πεδίο δράσης του, το πεδίο που κάθε καλλιτέχνης θα καλλιεργήσει με διαφορετικής ποιότητας σποράς.
Οι απαντήσεις γι αυτό που ενδεχομένως θα είχαμε από τις παραπάνω ερωτήσεις δεν θα μπορούσαν να δοθούν παρά μονάχα σε σχέση με την κατανόηση της συγκεκριμένης φυσιογνωμίας κάθε ξέχωρου δημιουργού, στοχαστή ή καλλιτέχνη.
Κάνω αυτή την εισαγωγή, γιατί θα ήθελα να τοποθετηθώ αναφορικά με την προσωπική μου προσέγγιση στη θεωρητική ανάλυση της τέχνης και του έργου τέχνης, γενικότερα, σήμερα.
Ο χώρος της θεωρητικής σκέψης, αυτό το μαγευτικό σύμπαν του στοχασμού και της γνώσης - με τον οποίο δηλώνω μια φτωχή μαθητική σχέση εφ' όρου ζωής - πιστεύω ότι είναι το οπλοστάσιο όξυνσης της σκέψης, των μεθόδων ανάγνωσης της γνώσης, διερεύνησης του κόσμου στις διαφορετικές του εκφάνσεις, τις πολιτισμικές, κοινωνικές, κ.ά., όπως και διείσδυσης στο άπειρο της ψυχολογίας του ατόμου και άλλων τόσων οδών κατανόησης αυτού που λέγεται γενικευτικά πραγματικότητα, ιστορική, είτε αυτή ανήκει στο παρελθόν ή στο παρόν, και όχι σχήματα που μπορούν να περιβάλλουν, να καλύψουν και να αιτιολογήσουν ένα έργο, το οποίο είναι προϊόν - δεν λέγω αυθεντικό προϊόν - μιας όχι μόνο αυθεντικά πληθωρικής προσωπικότητας - που είναι -αλλά και μιας πολυσχιδούς ικανότητας διαχείρισης πολλαπλών τομέων της δημιουργικής δράσης.
Αυτό, κατά τη γνώμη και πεποίθησή μου, είναι το έδαφος που υποδέχθηκε τη σπορά του έργου του Παντελή Λαζαρίδη. Χωρίς τη διάβαση μέσα από τα στάδια δράσης της προσωπικής του πορείας, η εικόνα του έργου του είναι ενδιαφέρουσα, μοντέρνα, προσφέρεται για αναγνώσεις που αφορούν το εφήμερο, τη διαπραγμάτευση της εικόνας, το ρόλο και την έννοια του αρχείου εικόνων, ...., για θέματα δηλαδή που είναι καίρια σε σχέση με τις πολλαπλές πτυχές και ερμηνείες του σύγχρονου πολιτισμού, αλλά που είναι, θα έλεγα, ένα μέρος μόνο της νοηματικής διάστασης του έργου του.
Η συγκεκριμένη, για αυτό, έκδοση είναι μια ευφυέστατη μέθοδος δήλωσης του συγκεκριμένου πνευματικού και πολυδιάστατου χώρου στον οποίον ο Π.Λ. κινείται όχι μόνο σήμερα, αλλά από νεαρά ηλικία, από τα παιδικά του χρόνια.
Πρόκειται, στην πραγματικότητα, για τη δημοσίευση ενός εργαστηρίου ιδεών και άσκησης πολλαπλών μεθόδων ανάλυσης του σύγχρονου πολιτισμού και της τέχνης, ενός δηλαδή πνευματικού χώρου, που ο καλλιτέχνης συν-εκθέτει με το έργο του, όχι ως θεωρητικό δεκανίκι, αλλά ως μέρος του δικού του πεδίου δράσης, ως το πνευματικό φυτώριο μέσα στο οποίο το δικό του έργο ενισχύεται, καλλιεργείται, έτσι ώστε μέσα από τη ζύμωση ιδεών να διαπλαστεί αυτονομημένο στην τελική του μορφή.
Αναφέρομαι, βέβαια, στα κείμενα του βιβλίου, γραμμένα από 17 προσωπικότητες του πνευματικού χώρου των τεχνών και της διανόησης, παλαιότερων και νεότερων. Δεκαεπτά κείμενα εξαιρετικού ενδιαφέροντος το καθένα, που είναι μικρά δοκίμια πάνω στις διαφωτιστικές θεωρητικές αναλύσεις του ζωτικού θέματος χειρισμού της εικόνας στο σύγχρονο πολιτισμό. Κάθε κείμενο, ανοίγει με το δικό του διαφορετικό λόγο, με την αποκάλυψη της ιδιαίτερης παιδείας, οξυδέρκειας, ιδεολογικής τοποθέτησης καθενός από τους συγγραφείς, ένα ευρύτατο ορίζοντα συζήτησης και εμβάθυνσης γύρω από τις συνθήκες που όξυναν την ευαισθησία του καλλιτέχνη στη μοντέρνα και σύγχρονη εποχή, προκειμένου να χειριστεί την τέχνη ως παρεμβατική μορφή και γλώσσα μέσα στον κοινωνικό χώρο, ενισχύοντας, με διαφορετικές μεθόδους σε κάθε διαφορετική εποχή, την ανάπτυξη της πολιτικής συνείδησης του καλλιτέχνη και του δια-δραστικού ρόλου τέχνης-θεατή μέσα στο σύγχρονο κοινωνικό περιβάλλον.
Μέσα από πολλαπλές θεωρητικές προσεγγίσεις και γνωστικούς τομείς - την ιστορία, την αρχιτεκτονική, την αισθητική, τη λογοτεχνία, τις πολιτισμικές και κοινωνιολογικές επιστήμες - αποδίδεται στο έργο του Π.Λ. το φυσικό του τοπίο και η οικεία ατμόσφαιρα, μέσα στην οποία ο ίδιος διαπλάστηκε, αναπτύσσοντας την πολυσχιδή του δράση.
Η πολλαπλότητα των σημείων παρατήρησης και ανάλυσης του έργου του Π.Λ., που προβάλλεται μέσα από τις διαφορετικές αναγνώσεις αυτού του βιβλίου, αντανακλά τη μέθοδο ή ίσως τη φυσιολογική κλίση της ανήσυχης φύσης του, που τον οδήγησε να χειριστεί τις διανοητικές και ποιητικές του ικανότητες σε πολλαπλούς τομείς διαχείρισης του πολιτισμού: καλλιτέχνης, πολιτικός μηχανικός, συγγραφέας, εκδότης, ακτιβιστής στο χώρο της πολιτικής, διαχειριστής της πολιτικής εξουσίας, ακαδημαϊκός, και άλλες ιδιότητες που ακόμη δεν γνωρίζω (εκτός από τη γνώση και καλλιέργεια καλού κρασιού). Σε αυτή την πολυσχιδή φυσιογνωμία αναγνωρίζουμε το διανοούμενο και καλλιτέχνη, που δρασκελίζει συνέχεια τα όρια που τίθενται από την εξειδίκευση της δράσης του σ' ένα γνωστικό τομέα μόνο. Κάτι δηλαδή, που υπήρξε το ζητούμενο, η ποθητή διέξοδος - κατά τη σκέψη του στοχαστή Ε. Σαϊντ - για το διανοούμενο, και για τον καλλιτέχνη θα προσέθετα, την εποχή της εκμετάλλευσης της γνώσης και των δημιουργικών δυνάμεων του ατόμου από τα διάφορα πολιτικά και οικονομικά κέντρα εξουσίας του πλανήτη. Η απουσία αντίστασης από την πλευρά της διανόησης, κατά τη λεγόμενη μετα-αποικιακή περίοδο άσκησης ενός παγκοσμιοποιημένου πολιτικού μοντέλου σε όλο τον πλανήτη, συχνά καταγγέλθηκε, καθώς το παγκόσμιο εξουσιαστικό σύστημα συνέχισε να ενισχύει και να τελειοποιεί τις μεθόδους αφομοίωσης της γνώσης, της διανόησης, της δημιουργίας μέσα στους δικούς του μηχανισμούς. Η μη-εξειδίκευση, ο μη-περιορισμός σ' ένα εξειδικευμένο χώρο δράσης, θεωρήθηκε γι αυτό, και ένας από τους αποτελεσματικούς δρόμους διαφυγής από τον πλήρη έλεγχο, από την έμμεση καταστολή και περιορισμό ή την εκμετάλλευση του διανοούμενου. Υποδείχθηκε ως μια αποτελεσματική εναλλακτική μέθοδος απόδρασης και δόμησης εναλλακτικών σχέσεων με τον κοινωνικό χώρο, που δυνητικά δημιουργούν εναλλακτικά εναύσματα για τη διαμόρφωση της πνευματικής ταυτότητας του σύγχρονου πολίτη.
Νομίζω, ότι για να κατανοήσουμε το έργο του Π.Λ. είναι ενδιαφέρον να αναγνωρίσουμε στην προσωπικότητά του αλλά και στο χαρακτήρα του έργου του, στον τρόπο χειρισμού της εικόνας, τη σύνθετη φυσιογνωμία του διανοούμενου - καλλιτέχνη - δημιουργού, ο οποίος με δόλο αντιστέκεται στην υποδούλωση σ' ένα σύστημα εξουσίας, σ' ένα μόνο θεσμικό πλαίσιο, σε μια κλίμακα αξιών ή σε μία μόνο αξιωματική βάση θεώρησης του κόσμου. Με ανάλογο τρόπο, νομίζω, ότι το έργο του ξεπερνά τα όρια που μπορεί να θέτει κάποια συγκεκριμένη θεωρητική σχολή σκέψης όσον αφορά τους όρους χειρισμού της σύγχρονης πραγματικότητας.
Το αρχείο των εικόνων του Π. Λ. είναι ένα ανοιχτό κιβώτιο από ντοκουμέντα, που όσο και αν ταξινομούνται σε γενικές κατηγορίες, χρησιμοποιούνται από τον ίδιο ως υλικό που επιδέχεται ένα σχεδόν απεριόριστο αριθμό ενεργειών με τις οποίες το αναγνωρίσιμο μήνυμα της εικόνας του ντοκουμέντου μετασχηματίζεται σε πολλαπλάσιες εκδοχές.
Θα έλεγα, ότι φαίνεται σα να εισάγει ιούς σ' ένα σύστημα ζωής - αυτού που καταγράφεται καθημερινά από το άπληστο μάτι της κάμερας των μέντια -αλλοιώνοντας τη μορφή του, εισάγοντας νέες παραπλανητικές πληροφορίες σε σχέση με αυτό που έχει καταγραφεί, δημιουργώντας μιαν άναρχη παρεμβολή σε αυτό που θεωρούμε δεδομένο, είτε αυτό είναι η φαινομενικά αβλαβής ή η βίαιη όψη της πραγματικότητας, οι δυο όψεις που συγχρονικά εξελίσσονται μέσα στην καθημερινότητα.
Βλέπω στο έργο του αυτή την ελευθερία χειρισμού του ντοκουμέντου ως χειρονομίας με την οποία κατατίθεται η ειδοποιός διαφορά στη διαπραγμάτευση του εφήμερου μεταξύ των προτύπων που κληροδότησε στην τέχνη η ποπ, η νεο-ποπ, και του τρόπου με τον οποίο ο Π.Λ. χειρίζεται το ντοκουμέντο ως πεδίο απεριόριστης δράσης, όπου ο ίδιος έρχεται να επισημάνει την εναλλασσόμενη απόσταση, που ο οξυδερκής παρατηρητής, ο σκεπτόμενος καλλιτέχνης, δεν μπορεί παρά να πάρει από κάθε τι το δεδομένο, το τετελεσμένο.
Σε αυτή την προσπάθεια, δεν διστάζει να αποδώσει ακόμη και σε αποτρόπαιες εικόνες της πολιτικής επικαιρότητας την «αύρα» της αισθητικής παρέμβασης, καταφέρνοντας με αυτόν τον τρόπο, να καταστρέψει το πρωτότυπο, σα να εφαρμόζει μια εκ των έσω κατάργησή του.
Στην εποχή της οπτικής υπερ-πληροφόρησης, η εικόνα-ντοκουμέντο, ανεξάρτητα από την όποια τεχνική μορφή απαραγωγής της, φωτογραφικής ή ηλεκτρονικής, αντιπροσωπεύει μια νέα ισχυρή πρόκληση για τον καλλιτέχνη, με την οποία δοκιμάζεται η ισχύς της εικαστικής πράξης. Σήμερα, αυτή η πρόκληση αντιμετωπίζεται από ένα μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών διεθνώς. Πιστεύω ότι ελάχιστοι καταφέρνουν να τα βγάλουν πέρα χωρίς να πέσουν στην παγίδα ισχυροποίησης της δεδομένης σημασίας του καταγεγραμμένου γεγονότος, με συνέπεια να χρησιμοποιείται το ντοκουμέντο σ' ένα μονάχα σημασιοδοτικό επίπεδο.
Το εγχείρημα αυτό στην τέχνη, πέρα από τη θεωρητική κατάρτιση σε σχέση με το αξίωμα της υπέρβασης μέσα από την υπερβολή, απαιτεί μια γνήσια και βαθιά πολιτική συνείδηση, μια πλατύτερη καλλιέργεια και ικανότητα παραβίασης των ορίων που θέτουν οι οποιασδήποτε μορφής εξουσιαστικές κατευθύνσεις της γνώσης, της σκέψης, της γλώσσας. Χρειάζεται, με άλλα λόγια, να συνεχίζει κανείς να διαφεύγει μέσα στο πλαίσιο του πραγματικού με όχημα το όνειρο.
Ο Π.Λ. κατέχει από τη φύση του αυτή την ικανότητα. Δεν είναι γι αυτό, περίεργο που το έργο του κινείται μέσα στο σκληρό πυρήνα της αστικής δομής, της πολιτικής επικαιρότητας και πραγματικότητας και, παράλληλα όμως, καταφέρνει να τις παραβιάζει. Είναι αυτή η πράξη που έχει καταγραφεί στη φυσιογνωμία του έργου του.
Ε.Σ.